Meandry oceny robót budowlanych i prac projektowych w budownictwie (część III)

V. Koszt materiałów

Przyjmując dla ustalenia ceny robót budowlanych metodę kosztową kalkulowania ceny materiałów w kosztorysie ofertowym, Wykonawca w większości przypadków za podstawę wyceny przyjmuje:

1. nakłady materiałów narzucone mu w przedmiarze robót sporządzonym przez Zamawiającego (jego jednostkę projektowania) lub uzgodnione z Zamawiającym przed zawarciem umowy – w danych wyjściowych do kosztorysowania, w tym normatywy zapisane w nieobowiązujących już od dawna katalogach nakładów (KNR, KSNR, KNNR lub in.);
    
2. ceny podstawowych materiałów budowlanych z notowań np. Sekocenbudu/Intercenbudu/ICCP lub z umów zawartych przez Wykonawcę z dostawcami podstawowych grup materiałów. Zamawiający niejednokrotnie godzi się, aby cena materiału zawierała koszty zakupu materiałów, co zachęca Wykonawcę do uzgadniania z dostawcą warunków dostawy z tzw. upustami cenowymi w wysokości kosztów zakupów. W przypadku, kiedy dostawca materiałów jest ich producentem, on zamawia ich załadunek, przewóz i rozładunek w miejscu dostawy u przewoźnika. Płaci za te czynności przewoźnikowi, a następnie o koszty tej usługi powiększa cenę materiału. Podobnie postępują tzw. hurtownie materiałów, z tą różnicą, że załadunek na wynajęty przez „hurtownie” środek transportu odbywa się u producenta, a rozładunek na budowie na koszt Wykonawcy (przy pomocy sprzętu i robotników Wykonawcy). Przewóz materiałów do miejsca zabudowy odbywa się na koszt i ryzyko „hurtowni”. Uwzględniając, że w normatywie materiałów są pomieszczone ubytki w transporcie, ten sposób zamawiania materiałów jest dla Wykonawcy korzystny, a nie zawsze korzystny dla Zamawiającego, który w normatywie płaci za ubezpieczenie materiałów w transporcie oraz za wspomniane ubytki.

Uwzględniając, że materiały (z kosztami zakupu) w cenie robót budowlanych stanowią od 50 do 65% całej ceny, a koszt zakupu w cenie materiałów to ca 3÷7% – cały upust w postaci „nieodpłatnej dostawy materiałów” jest dodatkowym zarobkiem Wykonawcy, a gdy do tej wartości doliczy się normatywne ubytki w czasie transportu, to w sumie tylko z tych powodów Wykonawca zarabia na różnicy cen materiałów ok. 10%, czyli dwukrotnie więcej niż wynosi umowny narzut zysku.
Pamiętajmy, że normatywy zapisane w katalogach pochodzą z okresu złej jakości materiałów. Wykonawca kupując materiały lepszej jakości od zapisanej w normach branżowych materiałów, na normatywie i kosztach zakupu zarabia dodatkowo 2÷3%. Ceny wszystkich zużywanych materiałów (podstawowych i pomocniczych) przyjmuje się do kosztorysu ofertowego lub powykonawczego według tzw. ceny nabycia, bez podatku VAT, z tym że Wykonawca nie ma obowiązku ujawniania Zamawiającemu u kogo kupił materiały, za ile, jakiej jakości są to materiały, jakie otrzymał upusty itp. W rozliczeniach Wykonawcy z Zamawiającym obowiązują ceny z kosztami zakupu uwidocznione w kosztorysie ofertowym lub zapisem w protokole danych wyjściowych do kosztorysowania. Rzadko się zdarza, aby Zamawiający po podpisaniu umowy kontrolował ceny nabycia płacone dostawcy przez Wykonawcę. Nieczęsto się zdarza, aby Zamawiający w SIWZ, umowie, lub protokole danych wyjściowych do kosztorysowania, żądał najwyższej jakości materiałów, a następnie kontrolował jakość wbudowanych materiałów (może za wyjątkiem tzw. materiałów wykończeniowych - okładzin, glazury, terakoty itp.). W obecnych warunkach rynkowych, podobny materiał (z uwagi na jego jakość) kosztuje różnie. Rozpiętość ceny to niekiedy kilkadziesiąt procent. Nie bez znaczenia jest też źródło zakupu materiałów. Zakupy u producenta są korzystniejsze średnio od 10 do 50% od zakupów w tzw. hurtowniach, które zaopatrują się u producenta lub pośrednika (do ceny zakupu doliczają bowiem marżę ustalaną dowolnie w zależności od popytu, warunków płatności i umów ze stałymi odbiorcami). W cenie kosztorysowej materiałów niekiedy ukryte jest oprocentowanie kredytów bankowych, producenta, „hurtowni” i Wykonawcy.

W warunkach, kiedy nawet ustawa Prawo zamówień publicznych dopuszcza zaliczkowanie Wykonawcy, Zamawiający udzielający zaliczki powinien podjąć negocjacje cen materiałów uwidocznionych w kosztorysie ofertowym i np. żądać od Wykonawcy upustów od ceny umownej.

Materiały z odzysku zużywane podczas wykonywania robót (uznane za nadające się do ponownego użytku/zabudowy i nie pogarszające jakości robót oraz nie mające wpływu na walory techniczno-użytkowe i eksploatacyjne obiektu) w wycenie kosztorysowej za zgodą stron mogą być traktowane jak materiały nowe - pełnowartościowe. Nie oznacza to jednak, że jeżeli materiały takie dostarczył Wykonawca, to nie powinien udzielić Zamawiającemu upustu cenowego.

Materiały jednorodne nabywane w różnych źródłach po różnych cenach (np. z powodu różnych klas, różnicy gatunku itp.) mogą być przyjmowane do kosztorysów w cenach średnioważonych.

Ceny wyrobów wyprodukowanych na indywidualne zamówienie Wykonawcy na potrzeby danej budowy oraz wyprodukowane przez Wykonawcę robót i wbudowane w obiekt, przyjmuje się do kosztorysu według kalkulacji własnej producenta. Cena takich wyrobów, tak jak cena każdego innego materiału, zawiera narzuty kosztów zakładowych i międzyzakładowych oraz narzut zysku.

Materiały pomocnicze, których nie wyszczególnia się w kosztorysie, przyjmuje się w wielkości ustalonej procentowo od wartości materiałów podstawowych, według zasad określonych w katalogach (np. KNR), przyjętych przez Wykonawcę dla wyliczenia wynagrodzenia w kosztorysie ofertowym lub uzgodnionych w protokole wyjściowym do kosztorysowania.

W obecnych warunkach ekonomicznych (swoboda umów), nie ma obowiązku podziału na materiały uwzględniane i nieuwzględniane w kosztorysie ofertowym. Obecnie Zamawiający w SIWZ lub przedmiarze robót w układzie kosztorysowym decyduje, jakie materiały i wyroby będzie dostarczać Wykonawca, a które dostarczy Zamawiający. Jeżeli dostawy Zamawiającego będą wymagały montażu, Zamawiający zdecyduje, którą z jego dostaw zamontuje Wykonawca, a którą ktoś inny (np. dostawca). Praktyka ostatnich 30 lat ugruntowana uwarunkowaniami ustawy Prawo zamówień publicznych wykazuje, że wszystkie lub prawie wszystkie materiały, urządzenia, a nawet wyposażenie, dostarcza Wykonawca w ramach jednego zamówienia na roboty budowlane.
Zamawiający nie ma obowiązku odkupić od Wykonawcy materiałów, wyrobów i wyposażenia przed ich zamontowaniem (zainstalowaniem) w obiekcie, chyba że z przyczyn obciążających Zamawiającego przesunięto termin umowny zakończenia robót. Wtedy może się również zdarzyć, że Zamawiający będzie obowiązany odkupić te materiały i dodatkowo zapłacić za ich przechowywanie w magazynie Wykonawcy. Wyroby ujęte w dokumentacji projektowej i przedmiarze robót zamówione przez Wykonawcę na indywidualne potrzeby tej budowy, z których Zamawiający zrezygnował po ich dostawie, Zamawiający jest obowiązany odkupić od Wykonawcy (wraz z kosztami zakupu).
Dla materiałów, wyrobów, wyposażenia zamawianych indywidualnie na potrzeby konkretnej budowy - ceny w kosztorysie ofertowym powinny pochodzić od ich producenta lub dostawcy, a Wykonawca musi uwzględnić, że Zamawiający nie ma obowiązku wyrazić zgody na podwyższenie ich ceny, kiedy nie przewidział, że ceny tych wyrobów w czasie budowy ulegną podwyższeniu (np. na skutek podwyższenia podatku VAT).

Utrudnieniem w kalkulacji ceny w kosztorysie ofertowym jest działanie "wolnego" rynku, na którym producent (dostawca) nawet bez uzasadnienia ekonomicznego, podwyższa ceny po sporządzeniu przez Wykonawcę kosztorysu ofertowego (vide: praktyka lat 2006-2007). Część Wykonawców, aby ustrzec się od tak niekorzystnych zdarzeń, zawiera z producentami (dostawcami) wieloletnie umowy gwarantujące im kupowanie od tego producenta (dostawcy) materiałów po cenach zapisanych w tej umowie. Zamawiający generalnie nie wyrażają zgody na podwyższenie cen materiałów zapisanych w kosztorysach ofertowych, gdyż wiedzą, że Wykonawcy w dalszym ciągu zarabiają na różnicy cen zaopatrzenia i ceny zapisanej w kosztorysie ofertowym (zob. powyżej).

"Sekocenbud" poprzez publikację cen materiałów wraz z kosztami zakupu i Ministerstwo Infrastruktury poprzez zapis w rozporządzeniu w sprawie metod i podstaw sporządzenia kosztorysu inwestorskiego ...^[1]

(§ 5 ust. 3 Ceny materiałów podaje się łącznie z kosztami zakupu.)

spowodowali, że Wykonawcy, dla których ten sposób kalkulacji cen materiałów jest korzystny (zob. powyżej), w kosztorysach ofertowych ceny materiałów zapisują łącznie z kosztami zakupu, pomimo, że kosztu tego nie ponoszą (zob. powyżej). Należy zwrócić uwagę Zamawiających, będących podmiotem ustawy Prawo zamówień publicznych, że przepis zacytowany powyżej dotyczy jedynie kosztorysu inwestorskiego. Zamawiający może w SIWZ wpisać ustalenie zobowiązujące Wykonawcę do zapisywania w kosztorysie ofertowym cen materiałów bez kosztów zakupu z prawem doliczania tego kosztu w osobnej pozycji kalkulacyjnej.

VI. Koszty zakupu

Koszty zakupu materiałów mogą być uwzględnione w kalkulacji ceny kosztorysowej materiałów przy użyciu wskaźnika procentowego odniesionego do ceny materiałów w kosztorysie (np. kosztorysie ofertowym), z wydzieleniem kosztu transportu zewnętrznego materiałów masowych, dostarczanych bezpośrednio od producenta lub jednej z "hurtowni" na miejsce wbudowania (plac budowy), w formie oddzielnego wskaźnika kalkulacyjnego. Korzystne dla Zamawiającego jest żądanie, aby Wykonawca, który w odrębnej pozycji kosztorysowej nalicza koszt zakupu, wydzielał w tym kosztorysie (ofertowym) koszt transportu zewnętrznego materiałów masowych i np. do kosztorysu ofertowego przenosił konkretne wartości kosztu transportu zewnętrznego materiałów masowych.

Na koszt zakupu materiałów składają się:

Koszty zakupu materiałów można też kalkulować indywidualnie, przenosząc na Zamawiającego w kosztorysie ofertowym (lub powykonawczym) rzeczywiste koszty poniesione przez Wykonawcę na sprowadzenie materiałów na plac budowy.
Wybór metody ustalania i naliczania kosztów zakupu materiałów zależy od umowy stron, a w przypadku zleceń w przetargach publicznych, dla zachowania zasady równego traktowania stron i porównywalności ofert, Zamawiający przed przetargiem (w SIWZ) powinien zdecydować o sposobie kalkulowania przez Wykonawców kosztów zakupu w cenie robót budowlanych.
Indywidualna kalkulacja kosztów zakupów materiałów jest uzasadniona przy zakupie materiałów masowych lub wielkogabarytowych.
Ustalenie wskaźnika kosztów zakupu, powinno być dokonane przez Wykonawcę poprzez sumowanie wydatków poniesionych na ten cel w poprzednim okresie obrachunkowym i zrelacjonowania tej wartości do wszystkich materiałów zakupionych w tym okresie. Niestety praktyka jest inna, a to z uwagi na fakt, iż tylko nieliczni Wykonawcy prowadzą rachunkowość rodzajową, stąd na rynku funkcjonują wskaźniki pochodzące z informatorów zewnętrznych, które nie uwzględniają dość powszechnej praktyki wliczania kosztów zakupów do ceny materiałów przez dostawcę (tzw. hurtownie) rzadko producenta, a następnie udzielanie Wykonawcy tzw. upustu cenowego w postaci "nieodpłatnego" dostarczenia materiałów na budowę.
Od kosztów zakupu należy rozróżniać koszt zaopatrzenia, który jest pomieszczony w kosztach pośrednich Wykonawcy. Na koszt zaopatrzenia składają się m.in. koszty pracy służb zaopatrzenia Wykonawcy oraz koszt magazynowania zakupionych materiałów, stąd koszty te nie mogą być wliczone do kosztu zakupu.
Do kosztów zakupu nie są również wliczone koszty magazynowania materiałów na placu budowy i ich przemieszczania z magazynku przyobiektowego na miejsce montażu, gdyż zalicza się je do kosztów bezpośrednich.

Z analizy kosztorysów ofertowych (w których wyodrębniono Kz) wynika, że koszty zakupu to ca 3÷7% ceny robót budowlanych.
Z podobnych analiz wynika, że w przetargach publicznych, kiedy Zamawiający żądał wyodrębnienia kosztów zakupu w osobnej rubryce (pozycji) kalkulacyjnej, przetarg wygrywał Wykonawca, który zrezygnował z doliczenia tego kosztu do ceny robót budowlanych. Wynika to m.in. stąd, że zdecydowana większość Wykonawców ceny materiałów do kosztorysu ofertowego przenosi „automatycznie” z dostępnych na rynku informatorów cenowych.

^[1] Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 18 maja 2004 r. w sprawie określenia metod i podstaw sporządzania kosztorysu inwestorskiego, obliczania planowanych kosztów prac projektowych oraz planowanych kosztów robót budowlanych określonych w programie funkcjonalno-użytkowym (Dz.U. Nr 130, poz.1389)