Podlasie jest jednym z nielicznych regionów Polski, w którym w wiernej formie zachowało się historyczne, drewniane budownictwo. Warte uwagi są w szczególności bogato zdobione budynki mieszkalne z pierwszej połowy XX wieku. Zabudowania te nie bez powodu uważane są za arcydzieła sztuki ludowej, wpisujące się stylem i charakterem w kulturę pogranicza. Nie sposób nie wspomnieć także o drewnianych cerkwiach z różnych epok oraz charakterystycznych dla regionu, chociaż rzadko już spotykanych wiatrakach.
Rozwój osadnictwa na Podlasiu
Wsie na obszarze dzisiejszych powiatów bielskiego oraz hajnowskiego ukształtowane zostały już w XVI wieku. Do ich powstania przyczyniła się zapoczątkowana przez królową Bonę w 1557 roku reforma rolna przeprowadzana na terenach Księstwa Litewskiego, a mająca na celu pomiar ziem i uporządkowanie gospodarki gruntami w dobrach królewskich. Określa się ją mianem pomiary włócznej (1 włóka litewska odpowiada powierzchni nieco ponad 20 hektarów).
Ziemię podzielono na niwy, a następnie na rezy o kształcie długich, dość wąskich pasków. Ujednolicono system uprawy roli, który od tamtej pory miał być oparty na corocznej zmianie gatunków roślin uprawianych na każdej niwie (wprowadzono trójpolówkę).
Pomiara włóczna wprowadziła także jednolity układ zabudowy wsi nazywany szeregówką lub ulicówką.
Osią wsi była droga wzdłuż której, na tzw. rezie siedzibnej lokowane były zabudowania. Z drugiej strony zagrody ograniczone były drogą zagumienną, zwaną również zastodolną, za którą znajdowały się pola. Domy wznoszono z drewna, szczytami do drogi, w równych odległościach od siebie. Patrząc z perspektywy głównej drogi, wszystkie domy były podobnej wielkości z jednakową wysokością kalenicy. Stodoły stawiano prostopadle do kalenicy domu i drogi zagumiennej. Na tyłach budynku mieszkalnego znajdowały się zabudowania gospodarcze, w tym spichlerz i piwnica. Zagrody okalały drewniane płoty wznoszone w systemie żerdziowym lub sztachetowym.
Podlaskie zagrody drewniane
Do dnia dzisiejszego w niektórych podlaskich wsiach można spotkać układ budynków gospodarskich, w którym widoczny jest ślad reformy sprzed wieków. Stare gospodarstwa zachowały układ, w którym na długiej wąskiej działce stoi przy drodze dom zwrócony do niej szczytem, dalej znajduje się spichlerz oraz część inwentarska - w jednym budynku chlew, obora i stajnia. Działkę zamyka stojąca w poprzek stodoła. Rozciągnięcie budynków na długości całej działki miało na celu uchronić gospodarstwo przed całkowitym zniszczeniem w razie pożaru.
Historyczne, drewniane budynki mieszkalne na Podlasiu posiadały konstrukcję zrębową opartą na układanych kolejno na sobie warstwach belek. Najniższa warstwa, nazywana podwaliną spoczywała na dużych kamieniach narożnych, pomiędzy którymi układano mniejsze. Szczeliny między belkami zrębu wypełniano mchem. Belki łączone były teblami.
Dachy drewnianych domów miały pierwotnie formę dachu dymnikowego, wywodzącą się z czasów chat kurnych, a więc pozbawionych komina. Jedynie niewielki, trójkątny otwór pod kalenicą dachu w szczycie umożliwiał wydostanie się dymu na zewnątrz budynku. Pierwsze kominy budowane były z czterech pionowych słupków, które uzupełniano ściankami z chrustu oblepianego gliną. Do końca XIX wieku dachy miały formę czterospadową.
Na początku XX wieku wspomniany powyżej typ budynków był stopniowo wypierany przez drewniane domy wolnostojące, budowane na planie prostokąta, z dwuspadowymi dachami. Tak jak w przypadku starszych zabudowań posiadały one konstrukcję zrębową. Długie belki układano jedne na drugich i łączono kołkami. W późniejszym czasie zaczęto dodatkowo obijać je deskami.
Okna były typu skrzynkowego. Składały się z szerokiej ramy czyli skrzyni, w której od strony zewnętrznej osadzano jeden zestaw okien. Zimą od wewnętrznej strony dokładano drugi zestaw, tzw. okna zimowe. Dzielone były na cztery lub sześć części. Dopiero po I wojnie światowej pojawiły się okna z podziałem na trzy. Szpary pomiędzy skrzynią okna a ścianą maskowano listwami, które w szczególności od zewnętrznej strony budynku (nadokiennik i podokiennik) często przybierały ozdobną formę. Charakterystycznym elementem okien były również bogato zdobione okiennice.
Istotnym elementem podlaskich domów drewnianych były ganki. Niegdyś odróżniały one osady zamieszkiwane przez drobną szlachtę od zagród chłopskich (w XIX wieku rozróżnienie to zanikło). Dolna część ganku była oszalowana deskami, a całość zazwyczaj bogato zdobiona.
Dachy wiejskich domów jeszcze w czasach dwudziestolecia międzywojennego kryte były w większości słomianą strzechą, niekiedy dranicą sosnową (dużo rzadziej dachówką). Ich kolorystyka była naturalna, wtapiająca się w zieleń otoczenia. W późniejszym czasie stare dachy wymieniane były na nowsze kryte papą, eternitem i betonową dachówką, a obecnie także blachą.
Drewniane budownictwo sakralne i funkcjonalne Podlasia
W wielu podlaskich miejscowościach znajdują się do dziś zabytkowe, drewniane cerkwie. Występuje w nich podział jedno-, dwu- lub trójprzestrzenny. Prezentują one różne style architektoniczne i stanowią najstarsze budowle zachowane na tych terenach. Należą do nich: cerkiew w Szczytach-Dzięciołowie oraz cerkwie cmentarne w Czyżach i Łosince.
W II połowie XIX wieku pojawiły się cerkwie wybudowane według stylu zwanego rosyjskim, urzędowym, bądź też nowobizantyjskim. Ich cechą charakterystyczną jest pięć kopuł wieńczących świątynię zbudowaną na planie greckiego krzyża.
W stosunkowo nieodległej przeszłości jednym z bardziej charakterystycznych elementów wiejskiego krajobrazu wsi podlaskiej były drewniane wiatraki. Niestety współcześnie zachowało się ich niewiele, a na dodatek są w bardzo złym stanie.
Wyróżniano ich dwa typy - popularniejsze były wiatraki typu kozłowego oraz mniej popularne – typu holenderskiego. W pierwszych, w kierunku wiatru ustawiano całą bryłę budynku, natomiast w wiatrakach holenderskich tylko samą głowicę, w której osadzano skrzydła.
Zdobnictwo architektoniczne drewnianych domów mieszkalnych na Podlasiu
Charakterystyczną cechą drewnianych budynków mieszkalnych na Podlasiu jest ich bogate zdobnictwo architektoniczne (chociaż aż do początku XX wieku domy podlaskie rzadko były zdobione).
Moda na zdobienie domów przyszła na Podlasie ze Wschodu. Rozwój zdobnictwa architektonicznego nie byłby możliwy, gdyby nie sprzyjające warunki techniczne. Duże znaczenie odegrała piła ramowa o wąskim brzeszczocie, umożliwiająca precyzyjne wycinanie profili detali, oraz świdry angielskie z ostro zakończoną częścią roboczą. Narzędzia pojawiły się w budownictwie dopiero w drugiej połowie XIX w. i zapoczątkowały stosowanie bardziej zaawansowanych, wcześniej niedostępnych technik obróbki drewna.
Wycinano koronkowe wzory w deskach, które przybijano następnie w różnych częściach budynku: do naroży, nad oknami, czy też wzdłuż krawędzi dachów. Szczególnie bogato zdobiony był szczyt domu - trójkątny fragment ściany szczytowej budynku znajdujący się pomiędzy opadającymi połaciami dachu, skierowany ku drodze będącej główną osią wsi. Efekt wzmacniano poprzez malowanie detali zdobniczych kolorami kontrastującymi z barwą bryły budynku. Technika wykonywania ozdób oparta była na wykorzystaniu szablonów. Zdobienia powtarzające się w obrębie wsi, a nawet całego powiatu tworzyły harmonijny obraz i unikalny styl regionu. Dominującymi motywami zdobniczymi była ornamentyka geometryczno-roślinna. Zdecydowanie rzadziej występowały detale zoomorficzne, zaś antropomorficzne tylko sporadycznie.
Do wykonania prac dekoracyjnych zatrudniano wyspecjalizowanych w artystycznej obróbce drewna cieśli, stolarzy i snycerzy. Zdobienia architektoniczne były chlubą gospodarza i świadczyły o statusie społecznym mieszkańców obejścia - tylko bogatsi mogli pozwolić sobie na ich zamówienie.
Najdroższym elementem dekoracyjnym był ganek. Konstrukcja składająca się z nakrytych dwuspadowym daszkiem słupków, obudowanych deskami do połowy wysokości, stanowiła pole do popisu dla ludowych artystów. Wzdłuż krawędzi daszku oraz pod nim prowadzono ozdobnie wycinane listwy. Słupki podtrzymujące konstrukcję bywały toczone spiralnie, z oplatającymi zdobieniami przypominającymi wijące się łodygi, gałęzie i pędy. W późniejszych czasach ganki zamieniano często w werandy lub wiatrołapy, wstawiając im wielokolorowe szybki. Zyskiwano w ten sposób nową funkcjonalność, niekiedy jednak poważnie oszpecając oryginalne dzieło.
Chlubą wielu podlaskich gospodarzy były okna. W rzeźbionych nadokiennikach i podokiennikach nietrudno doszukać się motywów roślinnych oraz zabawy formą. Powtarzającymi się elementami w listwach podokiennych są również ząbki oraz symetrycznie wycinane kształty. Korony nadokienne są efektem misternej pracy. Ich zdobienia zawierają elementy roślinne i zwierzęce np. sylwetki ptaków i zwierząt. Nieodzownym elementem dekoracyjnym są również okiennice o charakterystycznym układzie płycin - dwóch równoległych pionowych - dłuższych i węższych - pośrodku oraz po jednej poziomej - krótszej i szerszej - na górze i na dole. Płyciny i ramy okiennic zwykło się malować w dwóch kontrastujących kolorach. Na uwagę zasługują również okienka szczytowe otoczone niekiedy falistym konturem, z wydłużonymi bokami zakończonymi zdobieniem w kształcie łezek lub frędzli oraz listwą nadokienną z ażurowo wycinanym brzegiem.
Inną cechą wyróżniającą styl zdobień architektonicznych rodem z Podlasia są dekoracyjne naroża budynków. Dzięki stosowaniu w budownictwie konstrukcji zrębowej bez belek wystających poza lico budynków, czyli ostatków, możliwe było wykorzystanie powierzchni stykających się ścian do artystycznych aranżacji. Ozdoby wycinano bezpośrednio w desce narożnej (lub osobno i mocowano następnie na jej powierzchni). Popularnymi motywami były proste formy geometryczne np. serca, gwiazdy, symbole kart oraz motywy roślinne i zwierzęce.
Świetność podlaskiego zdobnictwa architektonicznego przypada na pierwszą połowę XX wieku. Po II wojnie światowej wprowadzono na szerszą skalę nowe materiały budowlane, które zaczęły wypierać drewno. Pojawiły się budynki murowane zrywające z dotychczasową regionalną tradycją i tworzące dysharmonię w wiejskim krajobrazie. Przeprowadzane w ostatnich dziesięcioleciach remonty elewacji drewnianych zabudowań nierzadko wiązały się z usuwaniem ozdób, mimo to nadal w wielu miejscach w województwie podlaskim można podziwiać tradycyjne, bogato zdobione drewniane domy. W niektórych miejscowościach dostrzeżono w tych zabudowaniach walor turystyczny, co pozwala żywić nadzieję iż podejmowane będą wysiłki mające na celu ochronę drewnianego, regionalnego budownictwa, w tym w szczególności unikalnego zdobnictwa architektonicznego regionu.
Podlaskie okiennice - Łochów, lipiec 2018 (fot. Przemysław Dorochowicz)
Źródła: