CBAM – mechanizm dostosowania cen na granicach z uwzględnieniem emisji CO2

Europejski Zielony Ład budzi skrajne emocje nie tylko w Polsce, ale w całej Unii Europejskiej. Wśród zarzutów dotyczących wprowadzanych zmian można usłyszeć m.in. głos producentów, którzy prowadzą swoją działalność na terenie UE – „Jak mamy być konkurencyjni płacąc za emisje, gdy nasi odbiorcy kupują tańsze surowce poza Europą?”. Odpowiedzią na to pytanie jest CBAM (ang. Carbon Border Adjustment Mechanism).

Od Porozumienia paryskiego do mechanizmu CBAM

Porozumienie paryskie w 2015 r., którego stroną były wszystkie państwa członkowskie UE, ratyfikowano 5 października 2016 r. Wspólnie wyznaczony kierunek działań został ubrany w strategię Europejskiego Zielonego Ładu, określającą cele redukcji emitowanych gazów cieplarnianych. W lipcu 2021 r. przedstawiono pakiet zmian legislacyjnych pod nazwą „Fit for 55”. Dostarczono w nim narzędzia, które mają pomóc w osiągnięciu wyznaczonych wcześniej celów – jednym z nich jest właśnie CBAM (rys.1).

Czym jest CBAM?

Przez lata koncerny europejskie, aby zmniejszyć koszty swojej produkcji, wyprowadzały ją do krajów trzecich lub sprowadzały z nich surowce. W znaczącej mierze były to kraje azjatyckie, w których sposoby traktowania pracowników, jak i kwestie środowiskowe znacznie odbiegają od standardów obowiązujących na terenie UE. Takie działania niosą za sobą szereg negatywnych konsekwencji, m.in. są przyczyną powstawania ogromnych emisji gazów cieplarnianych wynikających z produkcji i transportu dóbr oraz zmniejszają konkurencyjność przedsiębiorstw działających na obszarach UE.

Nierówność staje się jeszcze większa, gdy do kosztów, jakie musi ponieść producent prowadzący działalność na terenie Unii, doliczone zostaną opłaty za emisje gazów cieplarnianych zgodnie z EU ETS. Gdyby nie wprowadzono odpowiedniego rozwiązania, mogłoby dojść do tzw. ucieczki emisji, czyli wyprowadzenia swojej wysokoemisyjnej działalności poza teren UE w celu uniknięcia dodatkowych opłat, co osłabiłoby pozycję Europy na rynku międzynarodowym.

W miarę dążenia Unii Europejskiej do realizacji celów redukcyjnych, zapewnienie równych warunków konkurencji pomiędzy produktami wysokoemisyjnymi z UE i spoza niej, jest niezwykle ważna. Rozporządzenie CBAM ma na celu nałożenie opłaty na wysokoemisyjne produkty wprowadzane na rynek unijny z krajów do niej nienależących. W przeciwieństwie do cła, mechanizm CBAM nie będzie wynikał z wartości importowanego towaru, a z wbudowanych w niego emisji. Pośrednio, CBAM ma również na celu zachętę producentów wybranych towarów do obniżania emisji wbudowanych w wyroby, które produkują.

System CBAM jako uzupełnienie systemu EU ETS

System CBAM jest zgodny z nowymi zmianami w Europejskim Systemie Handlu Emisjami EU ETS (patrz ramka). Oba mechanizmy mają na celu redukcję emisji gazów cieplarnianych i osiągnięcie celów klimatycznych UE. Wprowadzenie CBAM eliminuje ryzyko przenoszenia działalności do krajów o niższych standardach produkcyjnych i środowiskowych, co w efekcie przyczynia się do redukcji nie tylko unijnych, ale też globalnych emisji.

W celu zapewnienia stabilności prawnej przedsiębiorstwom korzystającym z towarów importowanych, CBAM jest wprowadzany stopniowo. Rozwój tej regulacji w czasie oraz zmiany, jakie zostaną jeszcze wdrożone w przyszłości przedstawiono w tab. 1 i na rys. 2.

W okresie przejściowym, który rozpoczął się 1 października 2023 r., importerzy mają obowiązek monitorować i raportować emisje wbudowane w towar na poziomie jego produkcji. Jest to okres służący jako pilotaż, podczas którego opłaty za wyliczone emisje nie są pobierane. Niedotrzymanie obowiązku, będzie się jednak wiązało z karami finansowymi w wys. od 10 EUR do 50 EUR za tonę niezgłoszonych emisji. Kary mają zastosowanie, gdy:

• zgłaszający nie podjął niezbędnych kroków w celu wywiązania się z obowiązku przedłożenia sprawozdania CBAM,
• sprawozdanie CBAM jest nieprawidłowe lub niekompletne, a zgłaszający nie podjął niezbędnych kroków w celu jego skorygowania po wszczęciu przez właściwy organ procedury korekty.

Wyższe kary stosuje się w przypadku złożenia więcej niż dwóch niekompletnych lub nieprawidłowych sprawozdań z rzędu lub kiedy czas trwania nieprzedłożenia sprawozdania przekracza 6 miesięcy.

W styczniu 2026 r. nastąpi pełne wdrożenie regulacji, co oznacza, że importerzy będą zobowiązani do kupowania certyfikatów w liczbie odpowiadającej wielkości emisji importowanych towarów. Koszty będą zgodne z tymi, które zostałyby poniesione, gdyby towary wyprodukowano na terenie Unii Europejskiej.
Końcowy koszt certyfikatów będzie można obliczyć jako iloczyn emisji wbudowanych, wyrażonych w 1 tonie ekwiwalentu CO₂ oraz ilości (masy importowanego produktu) bez uwzględnienia emisji objętych bezpłatnym przydziałem oraz opłat uiszczonych w krajach trzecich, pomnożony przez średnią tygodniową cenę za tonę CO₂ w EU ETS.
Regulacja CBAM ma zastosowanie wyłącznie do importu towarów pochodzących z krajów trzecich. Jeśli producent spoza UE zapłacił za emisje wbudowane w importowane towary w kraju eksportującym, koszty te można w pełni odliczyć od tych wynikających z CBAM, co skutkować będzie zmniejszeniem liczby certyfikatów koniecznych do wykupienia. Sposób wyliczania kosztów wynikających z wprowadzenia regulacji CBAM w sposób schematyczny przedstawiono na rys. 3.

Kto jest objęty CBAM?

CBAM nakłada obowiązki na importerów wybranych towarów, którzy działają w obszarze celnym UE. Oznacza to, że nie wszystkie importowane na teren Unii Europejskiej dobra podlegają pod omawianą regulację. Objęte są nią wysokoemisyjne, nieskomplikowane na poziomie złożoności produkty. Zostały one wymienione w tab. 2. Jako wyjątki od podatku węglowego należy wyróżnić:

• towary powracające lub w tranzycie,
• towary o małej wartości – poniżej 150 EUR (należy wziąć pod uwagę całkowitą wartość wszystkich towarów CBAM w jednej przesyłce),
• wyroby, które mają być transportowane lub wykorzystywane w związku z działaniami wojskowymi.

Za importera, zgodnie z rozporządzeniem CBAM, rozumie się:

• Podmiot składający zgłoszenie celne o dopuszczenie towarów do obrotu we własnym imieniu.
• Podmiot, w imieniu którego zgłoszenie celne jest składane, gdy nie ma on siedziby w Unii Europejskiej, a zgłoszenie celne składa pośredni przedstawiciel celny.

Kraje, które są wyłączone z mechanizmu CBAM, mimo tego że nie należą do Unii Europejskiej to: Norwegia, Islandia, Liechtenstein, Szwajcaria. Powodem jest obowiązujący na ich terenie ETS w pełni powiązany lub zgodny z EU ETS.

Zakres sprawozdania

Jednym z najważniejszych i najtrudniejszych zadań, jakiemu muszą sprostać przedsiębiorstwa jest określenie granic raportowania oraz łańcucha wartości dla każdego towaru objętego CBAM. W procesach produkcyjnych mogą istnieć różne ścieżki produkcyjne prowadzące do wytworzenia tego samego produktu (rys. 3a). W związku z tym, importer musi zebrać szczegółowe informacje na temat procesów zachodzących w instalacjach producentów.

W celu wyliczenia kosztów, jakie musi ponieść importer, konieczne jest wcześniejsze obliczenie całkowitego poziomu emisji wbudowanych na poziomie producenta. Są to emisje:

• Bezpośrednie, obejmujące emisje generowane podczas procesów produkcji towarów CBAM,
• pośrednie wynikające ze zużycia energii elektrycznej zużywanej do produkcji,
• wbudowane bezpośrednie i pośrednie odpowiednich prekursorów, czyli dostawców surowców lub komponentów do zakładu produkcyjnego, który jest ostatnim ogniwem łańcucha przed importem towaru na teren UE.

W fazie przejściowej, do celów monitorowania, importerzy są zobowiązani do zgłaszania zarówno bezpośrednich, jak i pośrednich emisji dla wszystkich towarów objętych zakresem CBAM.

Poprawnie sporządzone sprawozdanie CBAM musi przynajmniej zawierać przynajmniej następujące informacje: 

• rodzaj i ilość produktów zaimportowanych (wg CN kodów),
• masę produktów zaimportowanych netto,
• procedurę celną,
• kraj pochodzenia,
• nazwę instalacji oraz jego operatora,
• adres oraz dane kontaktowe do operatora,
• źródło prądu,
• bezpośrednie emisje wbudowane,
• całkowite emisje pośrednie,
• opłatę zapłaconą w kraju pochodzenia za emisje wbudowane w importowane towary z uwzględnieniem wszelkich dostępnych rabatów lub innych form rekompensaty.

Poprawność sprawozdania i wykorzystanych danych będzie weryfikowana przez odpowiednie organy.

Struktura organizacyjna raportowania

Komisja Europejska opracowała elektroniczną bazę danych, która będzie gromadzić informacje zgłaszane w okresie przejściowym. Jest to znormalizowany i zabezpieczony system zapewniający dostęp, obsługę procesu i poufność (rys. 4). 

Rejestr przejściowy CBAM umożliwia komunikację między różnymi interesariuszami: właściwymi organami celnymi państw członkowskich, Komisją Europejską i zgłaszającymi sprawozdanie. Rejestr ten nie będzie służył do egzekwowania przepisów, a jedynie do gromadzenia danych w okresie przejściowym i analizy. Polski rejestr obsługiwany jest przez Krajowy Ośrodek Bilansowania i Zarządzania Emisjami KOBiZE.
W tab. 3 przedstawiono kluczowe daty raportowania. W przypadku dwóch pierwszych okresów sprawozdawczych modyfikacje możliwe są do 31 lipca 2024 roku. W kolejnych – raportujący podmiot na naniesienie poprawek ma tylko miesiąc po zakończeniu danego okresu sprawozdawczego. Tak jak wspomniano wcześniej, za brak dostarczenia sprawozdania lub błędne raportowanie, grożą kary pieniężne.

Konsekwencje dla importerów – podsumowanie

Importerzy, którzy sprowadzają spoza granic Unii Europejskiej towary takie jak: stal, aluminium, czy cement, od 1 października 2023 r. zobowiązani są do monitorowania ich pochodzenia i sposobu produkcji. Na bazie zebranych informacji konieczne jest określenie emisji gazów cieplarnianych związanych z procesem wytwórczym oraz sporządzenie sprawozdania kwartalnego. Od początku 2026 r. zmienią się okresy sprawozdawcze z kwartalnych na roczne. Dodatkowo importerzy będą zobowiązani do kupowania certyfikatów, na podstawie określonych emisji.

Odbiorcy, którzy wcześniej korzystali z dóbr pochodzących spoza granic Unii Europejskiej będą zmuszeni do zweryfikowania swoich łańcuchów dostaw pod kątem możliwości pozyskania od nich danych koniecznych do wyliczenia emisji. Zamawianie dotychczasowych produktów może okazać się nierentowne.

Producenci prowadzący swoją działalność w Unii Europejskiej, ze względu na naniesienie dodatkowych kosztów na produkty z krajów trzecich, staną się bardziej konkurencyjni na rynku UE.