Indywidualne i zbiorowe środki ochrony pracownika przed czynnikami niebezpiecznymi i szkodliwymi

Od zarania dziejów proces budowlany wiązał się z dużym zagrożeniem dla zdrowia i życia pracujących. Kiedyś jednak sprawa bezpieczeństwa leżała tylko i wyłącznie w gestii samego pracującego; musiał być na tyle sprawny, sprytny i przewidujący, by sam unikać istniejących niebezpieczeństw, sam się przed nimi chronić. Życia ludzkiego nikt nie kalkulował jako kosztów danej inwestycji; było zbyt mało cenne, by porównywać je z „wielkim celem”, w imię którego powstawały katedry, pałace, zamki. Dlatego w cieniu murów wielu budowli spoczywają dziesiątki ich ofiar, tych którzy byli zbyt nieostrożni, lub po prostu nie mieli szczęścia. Dzisiaj w Europie, dla której ochrona życia i zdrowia człowieka jest jedną z wartości nadrzędnych, czyni się wiele, by wszelkimi sposobami minimalizować występujące w procesie budowy zagrożenia dla pracowników.

Skutecznym sposobem ograniczania niekorzystnego wpływu czynników środowiska pracy na pracownika jest stosowanie odpowiednich środków ochrony. Oczywiście w pierwszym rzędzie należy rozważyć, czy danej operacji, która niesie ze sobą ryzyko, nie można w ogóle wyłączyć z procesu pracy, albo chociaż usunąć z niej pracownika, tak by znalazł się poza miejscem niebezpiecznym – odseparować. Budownictwo jest jednak taką branżą, w której nie da się do końca wyeliminować czynnika ludzkiego; można to uczynić jedynie częściowo, np. stosując przy wykonywaniu niebezpiecznych wykopów tylko sprzęt zmechanizowany. Jednak trudno sobie wyobrazić na dzisiejszym poziomie technicznym zautomatyzowaną pracę na rusztowaniach, prace wykończeniowe, układanie parkietu, czy wykonywanie zbrojeń bez fizycznego udziału pracownika; stąd nadal ochrona pracownika przed zagrożeniami w budownictwie będzie opierać się na zbiorowych i indywidualnych środkach ochrony. W ogromnej większości przypadków takie rozwiązania będą również relatywnie najtańsze.

Kwestie zaopatrzenia pracowników w środki ochrony przed zagrożeniami określa w naszym kraju szereg przepisów – oprócz ogólnych norm Kodeksu Pracy także:

- Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy (Dz.U. z 2003 r. Nr 169, poz. 1650 ze zmianami),

- Rozporządzenie Ministra Gospodarki w sprawie zasadniczych wymagań dla środków ochrony indywidualnej (Dz.U. z 2005 r. Nr 259, poz.2173), wydane na podstawie ustawy o systemie oceny zgodności (Dz.U. z 2004 r. Nr 204, poz.2087),

- Rozporządzenie Ministra Infrastruktury w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy podczas wykonywania robót budowlanych (Dz.U. z 2003 r. Nr 47, poz.401),

- Rozporządzenie Ministra Gospodarki w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy podczas eksploatacji maszyn i innych urządzeń technicznych do robót ziemnych, budowlanych i drogowych (Dz.U. z 2001 Nr 118, poz.1263).

W myśl powyższych przepisów środki ochrony dzielimy na środki ochrony zbiorowej i środki ochrony indywidualnej.
Te pierwsze, jak sama nazwa wskazuje, są przeznaczone do jednoczesnej ochrony grupy ludzi, w tym oczywiście także pojedynczych osób. Przykładem będą tu wszelkiego rodzaju bariery na stanowiskach pracy na wysokości, siatki chroniące przed upadkiem z wysokości, odpowiednie szalunki i ścianki szczelne w głębokich wąskoprzestrzennych wykopach, daszki ochronne nad przejściami i stanowiskami pracy oraz siatki chroniące przed spadającymi z wysokości przedmiotami.
Przez środki ochrony indywidualnej rozumie się wszelkie środki noszone lub trzymane przez pracownika w celu ochrony przed jednym lub kilkoma zagrożeniami (czynnikami niebezpiecznymi lub szkodliwymi) wraz z wszelkimi akcesoriami i dodatkami do tego przeznaczonymi. Klasycznym przykładem będą tu szelki wraz z liną i hamulcem chroniące przed upadkiem z wysokości, hełmy ochronne, ochronniki słuchu, okulary ochronne. Zasadą jest, że środki ochrony indywidualnej powinny być stosowane w sytuacjach, kiedy nie można uniknąć lub ograniczyć zagrożeń za pomocą środków ochrony zbiorowej lub odpowiedniej organizacji pracy. Jeśli więc stosujemy nowoczesne szalunki do prac konstrukcyjnych, spokojnie można zastosować odpowiednie pomosty i obarierowanie, gdyż elementy szalunku mają fabrycznie wykonane odpowiednie otwory i klamry do montażu pomostów, a nawet siatek zabezpieczających. Stosując tradycyjne metody szalowania konstrukcji będziemy natomiast zdani na indywidualny sprzęt chroniący pracowników przed upadkiem z wysokości. Zważyć należy, że przepisy szczególne mogą czasem wymagać przy pracach szczególnie niebezpiecznych dublowania zbiorowych i indywidualnych środków ochrony.
Przed decyzją, w jakie indywidualne środki ochrony wyposażyć pracowników, przedsiębiorca musi więc ustalić, czy występujących zagrożeń nie może zneutralizować w inny sposób (automatyzacja, zbiorowe środki ochrony). Następnie winien dokonać oceny cech, jakie muszą posiadać środki ochrony indywidualnej, aby skutecznie chroniły przed występującymi zagrożeniami. Tu duże znaczenie będzie miała wykonana uprzednio przez pracodawcę ocena ryzyka zawodowego uzupełniona o zmiany wynikające z lokalnego środowiska pracy związanego z realizacją zadania u danego kontrahenta. Wybierając poszczególne rodzaje środków ochrony przedsiębiorca powinien również korzystać z tabel znajdujących się w załączniku nr 2 do rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy. Tam wymienione są zagrożenia i poszczególne prace oraz przyporządkowane im konkretne rodzaje środków ochronnych które należy stosować. W końcu, przed samym zakupem przedsiębiorca powinien sprawdzić, czy wybrany przez niego dany środek ochrony indywidualnej jest oznakowany znakiem „CE”. Zaznaczyć należy, że w przypadku środków chroniących przed upadkiem z wysokości oraz przed zagrożeniami elektrycznymi obok oznakowania „CE” umieszcza się dodatkowo numer identyfikacyjny jednostki notyfikowanej, która oceniła system kontroli produkowanych środków^[1]. Brak takiego oznaczenia formalnie dyskwalifikuje dany środek ochrony indywidualnej – pracodawca nie może nakazać pracownikom stosowania takiego środka. Nie wnikając szerzej w problematykę procedur oceny zgodności, jakim poddawane są środki ochrony indywidualnej, znak „CE” poza nielicznymi wyjątkami muszą posiadać prawie wszystkie środki ochrony indywidualnej – wyjątkiem są tu środki powszechnego użytku, które chronią przed niekorzystnymi warunkami atmosferycznymi, wilgocią, wodą lub ciepłem.
Dodać należy, iż obecnie środki ochrony zbiorowej w Polsce nie mają jednolitego unormowania w zakresie procedury badania zgodności tych środków z wymaganiami zasadniczymi czy normami zharmonizowanymi; nie ma zatem spójnych zasad i wymogów dotyczących wydawania odpowiednich deklaracji czy certyfikatów.

Generalnie, za całokształt stanu bezpieczeństwa pracy w przedsiębiorstwie odpowiada pracodawca. Do jego obowiązków będzie należeć zatem:

- dobór i wyposażenie pracownika w środki ochrony indywidualnej wraz z zanotowaniem powyższego w stosownej kartotece,

- utrzymanie właściwości ochronnych i użytkowych środków ochrony indywidualnej i zbiorowej,

- określenie warunków stosowania środków ochrony indywidualnej – w większych przedsiębiorstwach informacja taka powinna zostać sformalizowana i znaleźć się obowiązkowo w regulaminie pracy lub załączniku do takiego regulaminu,

- poinformowanie pracujących o sposobach korzystania ze środków ochrony i zagrożeniach, przed którymi one chronią,

- zapewnienie zrozumiałej dla pracowników instrukcji ich używania, a w razie oporu intelektualnego praktycznego instruktażu z pokazem włącznie.

Częściowo odpowiedzialność tę pracodawca dzieli z osobami bezpośrednio kierującymi pracownikami, które zgodnie z przepisami muszą zadbać o sprawność i stosowanie środków ochrony indywidualnej i zbiorowej, jak również z samymi pracownikami obowiązanymi „stosować środki ochrony zbiorowej, a także używać przydzielonych środków ochrony indywidualnej”. W praktyce niestety ta współodpowiedzialność funkcjonuje sporadycznie; organy nadzoru nad warunkami pracy rzadko wnikają w przedmiotowy niuans zrównując pojęcie wyposażenia pracownika w indywidualny sprzęt ochronny z obowiązkiem zapewnienia jego stosowania. Karę za uchybienia praktycznie dostaje pracodawca, mimo że czasem w jego postępowaniu trudno dopatrzeć się jakiegokolwiek stopnia zawinienia.

Obowiązek odpowiedniego zabezpieczenia pracujących na budowie w środki ochrony indywidualnej będzie istniał również w przypadku zatrudniania osób fizycznych wykonujących pracę na innej podstawie niż stosunek pracy, w tym także osób prowadzących indywidualną działalność gospodarczą. Powstanie zatem sytuacja analogiczna do relacji pracodawca – pracownik. Zlecający pracę musi „postarać się”, by osoby fizyczne wykonujące na jego rzecz usługę chroniły swoje zdrowie i życie. Oczywiście w przypadku pracowników sprzęt ochrony indywidualnej dobiera sam pracodawca i to on następnie wyposaża w niego pracownika. Sprzęt ten stanowi zawsze własność pracodawcy. W przypadku osób fizycznych wykonujących jedynie usługi na rzecz przedsiębiorcy (umowa zlecenia, umowa o dzieło lub roboty budowlane) indywidualne środki ochrony mogą być zapewnione przez zleceniodawcę, ale mogą również być samodzielnie dobrane i zakupione przez wykonującego pracę na zlecenie. Ważne jest to, by na budowie było bezpiecznie, higienicznie i bez wypadków; nie ma znaczenia prawnego czy przedsiębiorca organizujący pracę uzyska ten efekt angażując własne środki finansowe, czy w inny sposób wymusi stosowanie właściwych zabezpieczeń.

Wszelkie wymagania dotyczące stosowania środków ochrony indywidualnej nie są wymysłem mającym uprzykrzyć życie przedsiębiorców i pracowników. Choć czasem wydają się niepotrzebne, niewygodne i zbędne, są w istocie naszą polisą na życie. Chronią w zderzeniu z Przypadkiem, Zbiegiem Okoliczności, Głupotą i Niekompetencją Innych, zabezpieczają w sytuacji Błędu i Zgubnej Rutyny. Wypadki zdarzały się zawsze, zdarzają się obecnie i z pewnością będą się pojawiać w przyszłości. Nie da się ich wyeliminować całkowicie, można jednak zmniejszyć prawdopodobieństwo ich wystąpienia lub chociażby zminimalizować ich niekorzystne skutki dla zdrowia.

^[1] – Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 21 grudnia 2005 r. w sprawie zasadniczych wymagań dla środków ochrony indywidualnej (Dz.U. Nr 259, poz. 2173)