Roboty dodatkowe występują praktycznie na każdej budowie, a ich wycena może sprawiać kłopoty. Przeanalizujmy zatem różne możliwości ich rozliczania oraz zapisy w treści umowy, które pozwolą uniknąć późniejszych problemów.

Na wstępie, warto przypomnieć, że w obecnie obowiązujących przepisach brak jest definicji „robót dodatkowych”, nie ma też zapisu o sposobie ich rozliczenia. W wyroku Sądu Rejonowego w Gdyni – I Wydział Cywilny z 13 kwietnia 2023 r. (sygn. akt I C 373/21) wyjaśniono, że „(...) żaden z aktów prawnych nie zawiera legalnej definicji pojęcia prac lub robót dodatkowych. W judykaturze podkreśla się, że jest to pojęcie języka prawniczego, na gruncie którego roboty dodatkowe rozumie się jako świadczenia wykonywane poza istniejącym zobowiązaniem dotyczącym robót budowlanych (vide: wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z 19 lutego 2016 r., sygn. akt I ACa 894/15)”.
Ta swoboda prawna pozwala nam ustalać zasady rozliczenia robót dodatkowych w umowach o wykonanie robót budowlanych.

Możliwość rozliczenia robót dodatkowych

Czy wykonawca zawsze może żądać zapłaty za roboty dodatkowe, niezależnie od przyjętego w umowie rodzaju rozliczenia, tj. ryczałtowego i kosztorysowego? Odpowiedź jest prosta – tak. O ile w przypadku rozliczenia kosztorysowego to oczywistość, o tyle w przypadku ryczałtowego wszystko zależy od zapisów treści umowy i stanu faktycznego – czy wykonawca miał możliwość oceny zakresu oraz kosztów robót koniecznych do wykonania przedmiotu umowy.
Kwestie te zostawmy jednak prawnikom. Problemem jest rozliczenie robót dodatkowych, przy założeniu, że wykonawcy przysługuje wynagrodzenie.

Dane wyjściowe do kosztorysowania

„Chcesz pokoju, szykuj się na wojnę” – powiedzenie to możemy odnieść do rozliczania robót dodatkowych. Im dokładniej opiszemy w umowie (lub załącznikach) zasady rozliczenia tych robót, tym prościej będzie je uregulować bez zbędnych sporów. Dlatego w każdej dobrze przygotowanej umowie, niezależnie od przyjętego rodzaju rozliczenia, powinny być przewidziane zasady rozliczenia robót dodatkowych, czyli wszelkie dane wyjściowe do kosztorysowania, oczywiście w przypadku, gdy będą one rozliczane powykonawczo.

Zgodnie z definicją zawartą w Polskich Standardach Kosztorysowania Robót Budowlanych [1] dane wyjściowe do kosztorysowania to dane techniczne, technologiczne i organizacyjne oraz inne ustalenia niezbędne do kalkulacji kosztorysowej dotyczące przyjętych podstaw opracowania kosztorysu, w tym formuły kalkulacyjnej, podstaw ustalenia cen jednostkowych lub podstaw jednostkowych nakładów rzeczowych i cen czynników produkcji uzgodnionych przez strony umowy.
Tak więc w umowie dotyczącej rozliczenia robót dodatkowych w formie wynagrodzenia powykonawczego należy ustalić kilka kwestii.

  1. Metodę i formułę kalkulacyjną sporządzenia kosztorysu powykonawczego – najlepiej metodę szczegółową i formułę ceny jednostkowej.
  2. Stawkę roboczogodziny kosztorysowej – przy kosztorysowym rozliczeniu robót objętych umową należy zagwarantować tę samą stawkę, jaką zastosowano w kosztorysie ofertowym. W przypadku rozliczenia ryczałtowego i braku kosztorysu ofertowego należy wymagać podania w ofercie wykonawcy stawki roboczogodziny kosztorysowej w odniesieniu do robót dodatkowych oraz przewidzieć w kryteriach oceny ofert odpowiednią punktację w tym zakresie. Można również określić stawkę roboczogodziny kosztorysowej, powołując się na konkretny informator cenowy (należy dokładnie określić, z jakiego regionu lub miasta pochodzą dane oraz jaki będzie ich poziom).
  3. Koszty pośrednie i zysk – trzeba ustalić nie tylko wysokość narzutów, ale również podstawę do ich naliczania. Dane te, podobnie jak w przypadku stawki robocizny, pozyskuje się z kosztorysu ofertowego lub oferty wykonawcy (przewidując odpowiednie kryterium ich oceny) albo ze wskazanego informatora cenowego.
  4. Podstawy określenia cen jednostkowych – w zależności od przyjętej metody sporządzenia kosztorysu powykonawczego, może być konieczny do ustalenia sposób pozyskania cen jednostkowych poszczególnych robót oraz ich maksymalne wartości. Jest to wyjątkowo trudne, gdyż w czasie zawarcia umowy i ustalania danych wyjściowych nie jesteśmy w stanie określić ich przedmiotu.
  5. Podstawy ustalenia jednostkowych nakładów rzeczowych – w przypadku przyjęcia metody szczegółowej do sporządzenia kosztorysu powykonawczego bardzo ważne jest ustalenie kosztorysowych norm nakładów rzeczowych (KNR), które będą w pierwszej kolejności stosowane do rozliczenia robót dodatkowych. Od marca 2001 roku nie mamy w Polsce żadnych obowiązujących katalogów nakładów rzeczowych, dlatego wszystkie mogą być stosowane na równych prawach. Nawet początkujący kosztorysant wie, że w przypadku większości robót budowlanych można ustalić nakłady rzeczowe na podstawie przynajmniej kilku katalogów. Problem w tym, że zawarte w nich nakłady, w szczególności robocizny i pracy sprzętu, mogą różnić się nawet kilkukrotnie. To może skończyć się sporem w trakcie rozliczania.