Kary w umowach o wykonanie robót budowlanych

Kary umowne są ustanawiane w celu umocowania odpowiedzialności dłużnika z tytułu niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania umownego. Może nim być zarówno zamawiający jak i wykonawca. Określa się je jako odpowiedzialność kontraktową/ umowną, gdyż strony umowy umawiają się do ich stosowania i określają w umowie ich wysokość. Jest to odpowiedzialność fakultatywna, jeżeli nie są określone w umowie – nie obowiązują. Zapłacenie kary umownej nie zwalnia dłużnika z obowiązku wykonania umowy (art.483 § 2 kodeksu cywilnego^[1]). Zastrzeżenie kary umownej ma na celu wzmocnienie skuteczności umowy miedzy stronami i generalnie służy wywarciu realnego wpływu na wykonanie zobowiązania. Kara umowna ma również charakter represyjny, który wyraża się w obowiązku zapłaty określonej sumy pieniężnej.

Obowiązki stron określone w umowie znajdują odniesienie zarówno w przepisach kodeksu cywilnego jak i w przepisach prawa budowlanego, dotyczą bowiem obowiązków nałożonych na strony przez przepisy określone w Rozdziale 3 ustawy Prawo budowlane „Prawa i obowiązki uczestników procesu budowlanego”^[2].

Ustalenia dotyczące obowiązków zamawiającego zostały określone w art.647 kodeksu cywilnego i art.18 prawa budowlanego.

Obowiązki wynikające z kodeksu cywilnego to dokonanie wymaganych przez właściwe przepisy czynności związanych z przygotowaniem robót, w szczególności przekazanie terenu budowy i dostarczenie projektu, oraz odebranie obiektu i zapłata umówionego wynagrodzenia.

Obowiązki wynikające z przepisów prawa budowlanego określone w art.18 uszczegółowiają obowiązki wynikające z kodeksu cywilnego i dotyczą obowiązków związanych z zorganizowaniem procesu budowy, z uwzględnieniem zawartych w przepisach zasad bezpieczeństwa i ochrony zdrowia, a w szczególności zapewnienie opracowania dokumentacji projektowej, dopilnowanie objęcia kierownictwa budowy przez kierownika budowy, zapewnienie opracowania planu bezpieczeństwa i ochrony zdrowia, zapewnienie wykonania i odbioru robót budowlanych, a w przypadkach uzasadnionych wysokim stopniem skomplikowania robót budowlanych lub warunkami gruntowymi, zapewnienie pełnienia nadzoru nad wykonywaniem robót budowlanych przez osoby o odpowiednich kwalifikacjach zawodowych. Ponadto zamawiający może ustanowić inspektora nadzoru inwestorskiego na budowie i zobowiązać projektanta do sprawowania nadzoru autorskiego.

Natomiast wykonawca zobowiązuje się do wykonania określonego w umowie przedmiotu umowy tożsamego z przedmiotem zamówienia, w terminie i na warunkach jego realizacji określonymi w specyfikacji istotnych warunków zamówienia. Zakres tego zamówienia został określony w dokumentacji projektowej i specyfikacjach technicznych stanowiących integralną część umowy.

W umowie przewiduje się zwykle kilka kar z różnych tytułów, za konkretne uchybienia wynikające z niewykonania objętych nimi zobowiązań. Dotyczą one zwykle uchybień, skutkujących opóźnieniami w toku wykonywania umowy lub niewykonaniem umowy w całości. W przypadku zamawiającego mogą to być przykładowo kary za nieprzekazanie terenu budowy lub dokumentacji projektowej w określonym terminie, opóźnienie w dokonaniu zapłaty poświadczonej płatności, oraz – przypadku odstąpienia od umowy przez zamawiającego z przyczyn niezależnych od wykonawcy.

Często w praktyce spotyka się umowy, w których wyłączona jest odpowiedzialność po stronie zamawiającego w postaci obowiązku zapłacenia kar umownych za niedotrzymanie obowiązków wynikających z umowy. Zdaniem autora jest to działanie nieprawidłowe. Aczkolwiek strony zawierające umowę mogą ułożyć stosunek prawny według swego uznania, to jego treść lub cel nie mogą sprzeciwiać się właściwości (naturze) stosunku, ustawie, ani zasadom współżycia społecznego (art.353¹ kodeksu cywilnego). Taka nierówność przejawiałaby się szczególnie poprzez brak w projekcie umowy kar umownych za uchybienia po stronie zamawiającego. Powyższe stwierdzenie znajduje potwierdzenie w orzecznictwie, czego wyrazem jest wyrok ZA z dnia 16 sierpnia 2005 r. oraz orzeczenie SO Sygn. Akt IV Ca 508/05 z dnia 23 listopada 2005 r.

Zgodnie z art.354 kodeksu cywilnego wykonawca powinien wykonać przedmiot umowy zgodnie z jej treścią i w sposób odpowiadający warunkom umowy oraz zasadom współżycia społecznego. W taki sam sposób powinien współdziałać z nim w wykonaniu umowy zamawiający. Kara umowna, zastrzeżona w umowie ma umożliwić zamawiającemu szybkie zaspokojenie swoich roszczeń z tytułu nie wykonania przez wykonawcę określonych w umowie zobowiązań. Do zaspokojenia roszczenia z tytułu kary umownej zamawiający nie musi wykazywać istnienia i wysokości szkody. Wykonawca nie może bez zgody zamawiającego zwolnić się z zobowiązania zapłaty kary umownej.

SN w wyroku z dnia 6 listopada 2003 r.(Sygn. III CZP 61/03) rozstrzygnął, iż zastrzeżenie kary umownej na wypadek niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania nie zwalnia dłużnika z obowiązku jej zapłaty, choćby wykazał, że wierzyciel nie poniósł szkody.

W przypadku wykonawcy jest on zwykle zobowiązany do zapłaty kar umownych

oraz

Stawki kar dla obu stron zwykle określa zamawiający. Ich wysokość zamawiający winien oszacować biorąc pod uwagę spodziewane następstwa uchybienia objętego karą. Kara umowna, aby spełnić swój cel musi być realna. Zbyt wysoka kara niewspółmierna do uchybienia zawsze będzie budzić sprzeciw. Aby nie zapłacić kary, wykonawca musi udowodnić, że uchybienie nie wynikało z jego winy. Przyczyna opóźnień może być np. spowodowana przez brak decyzji zamawiającego, niedokonanie zapłaty, konieczność wykonania robót dodatkowych itp.

Ze względu na fakt, że takich sytuacji może być wiele, niezasadnym wydaje się także takie ustalanie treści umów, które zmierza do zapewnienia zamawiającemu automatycznego potrącania kary z bieżących należności wykonawcy. Prawo to powinno przysługiwać zamawiającemu wyłącznie w sytuacji, gdy wykonawca nie będzie kwestionował zasadności i wysokości kary.

Jeżeli zastrzeżona wysokość kar umownych okaże się za niska w stosunku do następstw uchybienia, każda ze stron ma prawo dochodzenia odszkodowania przenoszącego wysokość ustalonej kary umownej.

W przypadku, gdy zobowiązanie zostało w dużej części wykonane lub kara jest zbyt wysoka (wygórowana), strona może żądać zmniejszenia kary umownej (tzw. miarkowanie kary). Jest to prawo wynikające z kodeksu cywilnego i strony nie powinny go ustaleniami umowy wyłączać. W razie sporu karę może miarkować sąd.

W przypadkach niewykonania lub nienależytego wykonania przez stronę zobowiązań umownych nie objętych odszkodowaniem w formie kar umownych, strony ponoszą odpowiedzialność odszkodowawczą na zasadach ogólnych wynikających z kodeksu cywilnego.

Zaniechanie wykonania umowy lub jej wykonanie niezgodnie z warunkami umowy (wykonanie nienależyte) skutkuje odpowiedzialnością za wynikłe z tego tytułu szkody. W przypadku niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania przeważnie mamy do czynienia z powstaniem szkody. Zgodnie z kodeksem cywilnym, jako szkodę traktuje się uszczerbek na majątku poszkodowanego. Szkoda musi być spowodowana przez działanie lub zaniechanie sprawcy. Gdy faktu tego nie da się udowodnić, powstała szkoda staje się uszczerbkiem na majątku poszkodowanego. Sankcją naprawienia szkody jest zapłata odpowiedniego odszkodowania (art.471 kodeksu cywilnego). Określa on zasady ogólne, na jakich strona będzie ponosić odpowiedzialność odszkodowawczą. Dopóki świadczenie, do jakiego zobowiązana jest strona, jest możliwe do spełnienia, druga ma przede wszystkim roszczenie o wykonanie w naturze. Stronie przysługuje w tej sytuacji (zgodnie z przepisami kodeksu cywilnego) możliwość skorzystania z drogi sądowej, oraz odpowiednich, nieodzownych w tej sytuacji środków egzekucyjnych, jak również może żądać naprawienia szkody powstałej w wyniku zwłoki drugiej strony (art. 477 kodeksu cywilnego). Dopiero w przypadku niewykonania zobowiązania i gdy nie zachodzą równocześnie inne przesłanki wygaśnięcia stosunku zobowiązaniowego, wcześniejsze roszczenie o wykonanie przekształca się w roszczenie odszkodowawcze. Uzyskanie odszkodowania związane jest jednak z długotrwałym procesem cywilnoprawnym i koniecznością udowodnienia bezpośredniego związku pomiędzy niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem przedmiotu umowy a powstałą szkodą. Strona może doprowadzić do uwolnienia się od odpowiedzialności poprzez udowodnienie rzeczywistej przyczyny niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania i dodatkowo, że przyczyna ta nie uzasadnia odpowiedzialności lub, że przy wykonywaniu zobowiązania strona nie doprowadziła do szkody w sposób zawiniony.

9 maja 2006 r.

^[1] - Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny (Dz.U. nr 16, poz. 93 z późn.zm.)

^[2] - Ustawa z dnia 7 lipca 1994 r. - Prawo budowlane (tekst jedn. Dz.U. z 2003r. nr 207, poz.2016 z późn.zm.)