Unijne pojęcie „kryteriów kwalifikacji podmiotowej” było dotychczas implementowane do polskich przepisów jako „warunki udziału w postępowaniu” w art. 22 i 24 ustawy z dnia 29 stycznia 2004 r. Prawo zamówień publicznych (tj. Dz.U. 2015, poz. 2164). Jeżeli ustawodawca zdecyduje się na nowelizację ustawy prawo zamówień publicznych prawdopodobnie zostanie zachowana dotychczasowa siatka pojęciowa i polski zamawiający na podstawie ustawy będzie weryfikował czy wykonawca potwierdza spełnianie warunków udziału w postępowaniu, natomiast w przedstawianych do celów weryfikacji jednolitych europejskich dokumentach zamówienia[1] - będzie weryfikował czy wykonawca wstępnie potwierdza określone w nim kryteria kwalifikacji podmiotowej.

Wynika to z tego, iż jednolity europejski dokument zamówienia będzie obejmował zaktualizowane oświadczenie własne wykonawcy jako dowód wstępny zastępujący zaświadczenia wydawane przez organy publiczne lub osoby trzecie na potwierdzenie, że dany wykonawca spełnia którykolwiek z poniższych warunków:

a) nie znajduje się w jednej z sytuacji, o których mowa w art. 57 dyrektywy 2014/24/UE[2], w przypadku której wykonawcy muszą lub mogą zostać wykluczeni;

b) spełnia stosowne kryteria kwalifikacji określone zgodnie z art. 58 dyrektywy 2014/24/UE;

c) w stosownych przypadkach, spełnia obiektywne zasady i kryteria ustalone zgodnie z art. 65 dyrektywy 2014/24/UE.

Utrzymanie kryteriów kwalifikacji podmiotowej wykonawców wynika z celów dyrektyw, tj. aby zamówienia publiczne powierzane były podmiotom zdolnym do prawidłowej realizacji zamówienia. Ale też z innych celów publicznych niezwiązanych z celami samego zamówienia, które można określić jako cele wtórne, takich jak np. zastrzeżenie realizacji zamówienia dla określonych kategorii podmiotów na zasadach określonych w dyrektywie (zakłady pracy chronionej, programy pracy chronionej).

W wyniku kwalifikacji, pozbawieni możliwości uzyskania zamówienia powinni zostać wykonawcy, których rzetelność i kwalifikacje nie gwarantują prawidłowej realizacji zamówienia.

Tym samym o udzielenie zamówienia publicznego mogą ubiegać się wykonawcy, którzy spełniają łącznie następujące warunki:

1) nie podlegają wykluczeniu z powodów wskazanych jako obligatoryjne w dyrektywie, uznanych za obligatoryjne w przepisach krajowych państwa członkowskiego lub uznanych za obligatoryjne przez samych zamawiających;

2) spełniają kryteria kwalifikacji, o ile zostały one określone przez zamawiającego w ogłoszeniu stanowiącym zaproszenie do ubiegania się o zamówienie lub w zaproszeniu do potwierdzenia zainteresowania.

Pierwszym etapem kwalifikacji wykonawców jest ustalenie, czy nie zachodzą podstawy do ich wykluczenia. W oparciu o podstawy określone zgodnie z art. 57 dyrektywy 2014/24/UE skutkuje to dyskwalifikacją wykonawcy z udziału w postępowaniu o udzielenie zamówienia publicznego. Dotyczą one takich cech wykonawcy, jak jego karalność z tytułu popełnienia określonych przestępstw, rzetelność, uczciwość. Zamawiający będzie zobowiązany wykluczyć wykonawcę na dowolnym etapie postępowania (do zawarcia umowy), jeśli w wyniku weryfikacji okaże się, że zachodzą w stosunku do niego przesłanki wykluczenia. Zgodnie z art. 57 ust. 5 dyrektywy 2014/24/UE są to przesłanki dotyczące czynów popełnionych zarówno przed, jak i w trakcie postępowania.

Jak wskazano wyżej, art. 57 dyrektywy 2014/24/UE określa w jakich sytuacjach zamawiający wyklucza wykonawcę z udziału w postępowaniu o udzielenie zamówienia, gdy stwierdzi - po weryfikacji przeprowadzonej zgodnie z przepisami - lub gdy w inny sposób zdobędzie informację, że w stosunku do tego wykonawcy wydany został prawomocny wyrok z powodu dopuszczenia się jednego z takich czynów jak:

1. udział w organizacji przestępczej - w rozumieniu art. 1 Konwencji w sprawie ochrony interesów finansowych Wspólnot Europejskich (Dz.Urz. C 316 z 27.11.1995, s. 48)

2. korupcja rozumiana zgodnie z definicją zawartą w art. 3 Konwencji w sprawie zwalczania korupcji urzędników Wspólnot Europejskich i urzędników państw członkowskich Unii Europejskiej (Dz.Urz. C 195 z 25.6.1997, s. 1) i w art. 2 ust. 1 decyzji ramowej Rady 2003/568/WSiSW z dnia 22 lipca 2003 r. w sprawie zwalczania korupcji w sektorze prywatnym (Dz.Urz. L 192 z 31.7.2003, s. 54). Ta podstawa wykluczenia obejmuje również korupcję zdefiniowaną w prawie krajowym instytucji zamawiającej (podmiotu zamawiającego) lub wykonawcy.

3. nadużycie finansowe - w rozumieniu art. 1 Konwencji w sprawie ochrony interesów finansowych Wspólnot Europejskich (Dz.Urz. C 316 z 27.11.1995, s. 48)

4. przestępstwa terrorystyczne lub przestępstwa związane z działalnością terrorystyczną, rozumiane zgodnie z definicją zawartą w art. 1 i 3 decyzji ramowej Rady z dnia 13 czerwca 2002 r. w sprawie zwalczania terroryzmu (Dz.Urz. L 164 z 22.6.2002, s. 3). Ta podstawa wykluczenia obejmuje również podżeganie do popełnienia przestępstwa, pomocnictwo, współsprawstwo lub usiłowanie popełnienia przestępstwa, o których mowa w art. 4 tejże decyzji ramowej.

5. pranie pieniędzy lub finansowanie terroryzmu rozumiane zgodnie z definicją zawartą w art. 1 dyrektywy 2005/60/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 26 października 2005 r. w sprawie przeciwdziałania korzystaniu z systemu finansowego w celu prania pieniędzy oraz finansowania terroryzmu (Dz.Urz. L 309 z 25.11.2005, s. 15).

6. praca dzieci i inne formy handlu ludźmi rozumiane zgodnie z definicją zawartą w art. 2 dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2011/36/UE z dnia 5 kwietnia 2011 r. w sprawie zapobiegania handlowi ludźmi i zwalczania tego procederu oraz ochrony ofiar, zastępującej decyzję ramową Rady 2002/629/WSiSW (Dz.Urz. L 101 z 15.4.2011, s. 1).

Wykluczenie dotyczy zarówno samego wykonawcy, jak również sytuacji, gdy w stosunku do jakiejkolwiek osoby będącej członkiem organów administracyjnych, zarządzających lub nadzorczych wykonawcy, lub posiadającej w przedsiębiorstwie wykonawcy uprawnienia do reprezentowania, uprawnienia decyzyjne lub kontrolne, wydany został prawomocny wyrok z jednego z wyżej wymienionych powodów, orzeczeniem sprzed najwyżej pięciu lat lub w którym okres wykluczenia określony bezpośrednio w wyroku nadal obowiązuje.

Dotychczasowy katalog przestępstw skutkujących wykluczeniem z udziału w postępowaniu (określony w dyrektywie 2004/18/WE) został przejęty przez regulacje nowej dyrektywy oraz został rozszerzony o dwie nowe kategorie przestępstw:

  • przestępstwa terrorystyczne lub przestępstwa związane z działalnością terrorystyczną, lub podżeganie, pomocnictwo lub współsprawstwo oraz usiłowanie popełnienia przestępstwa,

  • oraz wykorzystywanie pracy dzieci i przestępstwa związane z innymi formami handlu ludźmi.

Wykluczenie wykonawcy następuje, gdy zachodzą w stosunku do niego i ww. osób zarówno przesłanki obligatoryjne (art. 57 ust. 1 dyrektywy 2014/24/UE), jak i przesłanki fakultatywne (art. 57 ust.4 dyrektywy 2014/24/UE), o ile wykonawca nie skorzystał skutecznie z instytucji self-cleaning („samooczyszczenia”), pozwalającej w określonych okolicznościach na uchylenie się od skutków istnienia podstaw wykluczenia wykonawcy.

Wykonawca, który został prawomocnym wyrokiem wykluczony z udziału w postępowaniu o udzielenie zamówienia lub w postępowaniu o udzielenie koncesji, nie jest uprawniony do skorzystania z możliwości self-cleaning w okresie wykluczenia wynikającym z wyroku sądu w państwach członkowskich, w których taki wyrok jest obowiązujący.

Ponadto jako novum w dyrektywie 2014/24/UE wskazuje się istniejącą już w prawie polskim podstawę wykluczenia wykonawcy z udziału w postępowaniu, jeżeli zamawiający będzie w stanie ustalić za pomocą dowolnych stosownych środków, że wykonawca naruszył obowiązki dotyczące płatności podatków lub płacenia składek na ubezpieczenie społeczne. Obligatoryjne, gdy zostało to ustalone w drodze ostatecznego i wiążącego orzeczenia sądowego lub decyzji administracyjnej zgodnie z przepisami kraju, w którym wykonawca ma siedzibę lub zgodnie z przepisami prawa państwa członkowskiego instytucji zamawiającej. Bez wyroku lub decyzji – fakultatywne. Sankcja ta nie będzie mieć zastosowania, gdy wykonawca spełni swoje obowiązki dokonując płatności należnych podatków lub składek na ubezpieczenie społeczne lub też zawrze wiążące porozumienie w celu spłaty tych należności, obejmujące w stosownych przypadkach narosłe odsetki i grzywny. Państwa członkowskie mogą też przewidzieć odstępstwo od obowiązku wykluczenia w takich okolicznościach, w przypadku gdy wykluczenie byłoby w sposób wyraźny nieproporcjonalne, w szczególności gdy kwota zaległych podatków lub składek na ubezpieczenie społeczne jest niewielka lub gdy - w związku z naruszeniem obowiązków dotyczących płatności podatków lub opłacenia składek na ubezpieczenie społeczne - wykonawca został poinformowany o dokładnej należnej kwocie w takim terminie, że nie miał możliwości podjęcia środków (dokonanie płatności lub zawarcie wiążącego porozumienia) przed upływem terminu złożenia wniosku o dopuszczenie do udziału lub, w przypadku procedur otwartych – terminu złożenia oferty.

Oprócz podstaw obligatoryjnych wykluczenia w dyrektywie 2014/24/UE przyjęto w oparciu o analizę orzecznictwa TSUE dodatkowe fakultatywne podstawy wykluczenia. Nie mają one charakteru niewzruszalnych domniemań, lecz w każdym przypadku zainteresowany wykonawca może dowieść zamawiającemu, że sytuacja, w której się znajduje, nie powoduje naruszenia uczciwej konkurencji.

Z przepisów dyrektywy 2014/24/UE wynika, iż zamawiający mogą wykluczyć lub zostać zobowiązani przez państwa członkowskie do wykluczenia z udziału w postępowaniu o udzielenie zamówienia każdego wykonawcy znajdującego się w którejkolwiek z poniższych sytuacji:

a) gdy instytucja zamawiająca za pomocą dowolnych stosownych środków może wykazać naruszenie mających zastosowanie obowiązków, o których mowa w art. 18 ust. 2 dyrektywy 2014/24/UE stanowiącym, iż państwa członkowskie podejmują stosowne środki służące zapewnieniu, by przy realizacji zamówień publicznych wykonawcy przestrzegali mających zastosowanie obowiązków w dziedzinie prawa ochrony środowiska, prawa socjalnego i prawa pracy, ustanowionych w przepisach unijnych, krajowych, układach zbiorowych, bądź w przepisach międzynarodowego prawa ochrony środowiska, międzynarodowego prawa socjalnego i międzynarodowego prawa pracy wymienionych w załączniku X. Załącznik ten wskazuje kilkanaście aktów prawa międzynarodowego, w tym: Konwencję MOP Nr 98 dotyczącą stosowania zasad prawa organizowania się i rokowań zbiorowych, przyjętą w Genewie 1.7.1949 r. (Dz.U. z 1958 r. Nr 29, poz. 126, zał.), Konwencję MOP Nr 138 dotyczącą najniższego wieku dopuszczenia do zatrudnienia, przyjętą w Genewie 26.6.1973 r. (Dz.U. z 1978 r. Nr 12, poz. 53, zał.), Konwencję MOP Nr 111 dotyczącą dyskryminacji w zakresie zatrudnienia i wykonywania zawodu, przyjętą w Genewie 25.6.1958 r. (Dz.U. z 1961 r. Nr 42, poz. 218, zał.), Konwencję bazylejską o kontroli transgranicznego przemieszczania i usuwania odpadów niebezpiecznych (Dz.Urz. WE L z 1993 r. Nr 39, s. 3)[3], inne.

b) jeżeli wykonawca zbankrutował lub prowadzone jest wobec niego postępowanie upadłościowe lub likwidacyjne, jego aktywami zarządza likwidator lub sąd, zawarł układ z wierzycielami, jego działalność gospodarcza jest zawieszona, albo znajduje się on w innej tego rodzaju sytuacji wynikającej z podobnej procedury przewidzianej w krajowych przepisach ustawowych i wykonawczych. Przepis ten pozwala zamawiającemu na zastosowanie wyjątku i niewykluczaniu wykonawcy znajdującego się w jednej z sytuacji, o których mowa powyżej, gdy zamawiający stwierdzi, że dany wykonawca będzie w stanie zrealizować zamówienie, z uwzględnieniem mających zastosowanie przepisów krajowych i środków dotyczących kontynuowania działalności gospodarczej.

c) jeżeli instytucja zamawiająca może wykazać za pomocą stosownych środków, że wykonawca jest winny poważnego wykroczenia zawodowego, które podaje w wątpliwość jego uczciwość. „W interpretacji elementów tej podstawy wykluczenia pomocnymi będą tezy wyroku w sprawie C-465/11 Forposta , w którym Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej dokonał szczegółowej analizy elementów pojęcia „poważnego wykroczenia zawodowego". Trybunał stwierdził, że pojęcie to obejmuje wszelkie zawinione uchybienia, które wpływają na wiarygodność zawodową danego wykonawcy, nie tylko naruszenia wąsko rozumianych norm deontologicznych obowiązujących w zawodzie wykonywanym przez wykonawcę, przy czym „powaga wykroczenia" wymaga co do zasady przeprowadzenia konkretnej i zindywidualizowanej oceny postawy danego wykonawcy.[4]

d) jeżeli instytucja zamawiająca może stwierdzić na podstawie wiarygodnych przesłanek, że wykonawca zawarł z innymi wykonawcami porozumienia mające na celu zakłócenie konkurencji. Ze względu na trudności wynikające z ujawnienia tego typu porozumień nie wymaga się od zamawiającego udowodnienia zawarcia porozumienia mającego na celu zakłócenie konkurencji. Wystarczające w tym zakresie będzie oparcie się instytucji zamawiającej jedynie na wiarygodnych przesłankach, pochodzących z rzetelnego źródła, dających przekonanie graniczące z pewnością, choć nie potwierdzonych.

e) jeżeli za pomocą mniej inwazyjnych środków nie można skutecznie zlikwidować konfliktu interesów w rozumieniu art. 24 dyrektywy 2014/24/UE. Przywołany przepis stanowi o tym, iż państwa członkowskie zapewniają podjęcie przez instytucje zamawiające odpowiednich środków, by skutecznie zapobiegać konfliktom interesów, a także rozpoznawać i likwidować je, gdy powstają w związku z prowadzeniem postępowań o udzielenie zamówień, by nie dopuścić do ewentualnego zakłócenia konkurencji i zapewnić równe traktowanie wszystkich wykonawców. Pojęcie konfliktu interesów obejmuje co najmniej każdą sytuację, w której członkowie personelu instytucji zamawiającej lub dostawcy usług w zakresie obsługi zamówień (działającego w imieniu instytucji zamawiającej) biorący udział w prowadzeniu postępowania o udzielenie zamówienia lub mogący wpłynąć na wynik tego postępowania mają, bezpośrednio lub pośrednio, interes finansowy, ekonomiczny lub inny interes osobisty, który postrzegać można jako zagrażający ich bezstronności i niezależności w związku z postępowaniem o udzielenie zamówienia. Wykluczenie z postępowania z powodu konfliktu interesów przewidziane zostało jako środek ostateczny. O ile zatem możliwe jest podjęcie działań "nieinwazyjnych" (np. tak jak dotychczas wyłączenia z prowadzenia postępowania osób powiązanych z potencjalnymi wykonawcami), wykluczenie nie powinno mieć miejsca.

f) jeżeli zakłócenie konkurencji wynikające z wcześniejszego udziału wykonawców w przygotowaniu postępowania o udzielenie zamówienia, o którym mowa w art. 41 dyrektywy 2014/24/UE, nie może zostać wyeliminowane za pomocą mniej inwazyjnych środków. Art. 41 stanowi w tym zakresie, że jeżeli kandydat, oferent lub przedsiębiorstwo powiązane z kandydatem lub oferentem doradzają instytucji zamawiającej - niezależnie od tego, czy odbywa się to w kontekście konsultacji rynkowych, czy nie - lub w inny sposób są zaangażowane w przygotowanie postępowania o udzielenie zamówienia, instytucja zamawiająca podejmuje odpowiednie środki w celu zagwarantowania, że udział danego kandydata lub oferenta nie zakłóca konkurencji. Wspomniane środki obejmują przekazywanie pozostałym kandydatom lub oferentom istotnych informacji wymienianych w ramach lub w wyniku zaangażowania kandydata lub oferenta w przygotowanie postępowania o udzielenie zamówienia oraz wyznaczanie odpowiednich terminów składania ofert. Danego kandydata lub oferenta wyklucza się z udziału w postępowaniu wyłącznie w przypadku, gdy nie ma innego sposobu zapewnienia zgodności z obowiązkiem przestrzegania zasady równego traktowania. Przed każdym takim wykluczeniem kandydaci lub oferenci muszą mieć możliwość udowodnienia, że ich zaangażowanie w przygotowanie postępowania o udzielenie zamówienia nie jest w stanie zakłócić konkurencji.

g) jeżeli wykonawca wykazywał znaczące lub uporczywe niedociągnięcia w spełnieniu istotnego wymogu w ramach wcześniejszej umowy w sprawie zamówienia publicznego, wcześniejszej umowy z podmiotem zamawiającym lub wcześniejszej umowy w sprawie koncesji, które doprowadziły do wcześniejszego rozwiązania tej wcześniejszej umowy, odszkodowań lub innych porównywalnych sankcji. Powyższa przesłanka wskazuje, iż niedociągnięcia w spełnianiu istotnych zobowiązań profesjonalnego uczestnika obrotu można uznać za wykroczenia zawodowe, ale o powadze tego wykroczenia może decydować dopiero znaczący lub uporczywy charakter tych niedociągnięć w połączeniu z koniecznością wcześniejszego rozwiązania wcześniejszej umowy, odszkodowań lub innych poważnych sankcji.

h) jeżeli wykonawca był winny poważnego wprowadzenia w błąd przy dostarczaniu informacji, które wymagane były do weryfikacji braku podstaw wykluczenia lub do weryfikacji spełnienia kryteriów kwalifikacji, zataił te informacje lub nie jest w stanie przedstawić dokumentów potwierdzających wymaganych przez zamawiającego. Wskazana przesłanka ma na celu eliminację z postępowania wykonawców, którzy mogliby wpływać na proces podejmowania decyzji przez zamawiającego lub pozyskiwać pewne informacje dające im nieuprawnioną przewagę nad innymi wykonawcami. „Zakres zastosowania tej przesłanki obejmuje także sytuacje, w których wykonawca wskutek własnego zaniedbania przedstawia instytucji zamawiającej wprowadzające w błąd informacje, pod warunkiem że mogą one mieć wpływ na decyzje podejmowane w toku postępowania o udzielenie zamówienia publicznego. Co istotne, czynności objęte niniejszą przesłanką wcale nie muszą stanowić przestępstw w rozumieniu krajowych systemów prawa karnego, a zatem ich ciężar gatunkowy może być znacznie mniejszy”.[5]

lub

i) jeżeli wykonawca podjął kroki, aby nienależycie wpłynąć na proces podejmowania decyzji przez instytucję zamawiającą, pozyskać informacje poufne, które mogą dać mu nienależną przewagę w postępowaniu o udzielenie zamówienia lub wskutek zaniedbania przedstawić wprowadzające w błąd informacje, które mogą mieć istotny wpływ na decyzje w sprawie wykluczenia, kwalifikacji lub udzielenia zamówienia. „Ostatnia z przesłanek art. 57 ust. 4 dyrektywy wymienia działania wykonawców w postępowaniu o udzielenie zamówienia publicznego, które ustawodawca unijny uznaje za niepożądane i wobec których właściwą jest sankcja w postaci wykluczenia możliwości konkurowania o zamówienie. Wymienione w tym przepisie działania zostały wyrażone z zastosowaniem sformułowań ocennych, tj. „nienależycie wpłynąć", „nienależytą przewagę", „istotny wpływ na decyzje”, których treść będzie możliwa do ustalenia w określonych okolicznościach konkretnego zamówienia. Oceny działań wykonawcy należy przy tym dokonywać z perspektywy wpływu na prawidłowe funkcjonowanie konkurencji, prowadząc do wykluczenia wykonawcy, którego postawa uchybia uczciwości.”[4]

Jak wskazano wcześniej, każdy wykonawca znajdujący się w jednej z sytuacji, o których mowa w art. 57 ust. 1 i 4 dyrektywy 2014/24/UE, może skorzystać z procedury self-cleaning i przedstawić zamawiającemu dowody na to, że podjęte przez niego środki są wystarczające do wykazania jego rzetelności pomimo istnienia odpowiedniej podstawy wykluczenia. Jeżeli takie dowody zostaną uznane za wystarczające, dany wykonawca nie zostanie wykluczony z postępowania o udzielenie zamówienia. W tym celu wykonawca musi udowodnić, że zrekompensował wszelkie szkody spowodowane przestępstwem lub wykroczeniem lub zobowiązał się do ich rekompensaty, wyczerpująco wyjaśnił fakty i okoliczności, aktywnie współpracując z organami śledczymi, i podjął konkretne środki techniczne, organizacyjne i kadrowe, które są odpowiednie dla zapobiegania dalszym przestępstwom lub nieprawidłowemu postępowaniu.

Środki podjęte przez wykonawców są oceniane z uwzględnieniem wagi i szczególnych okoliczności przestępstwa lub wykroczenia. Jeżeli środki zostaną uznane za niewystarczające przez zamawiającego, wykonawca otrzymuje uzasadnienie takiej decyzji. Wykonawca, który został prawomocnym wyrokiem wykluczony z udziału w postępowaniu o udzielenie zamówienia lub w postępowaniu o udzielenie koncesji, nie jest uprawniony do skorzystania z możliwości przewidzianej w niniejszym ustępie w okresie wykluczenia wynikającym z tego wyroku w państwach członkowskich, w których taki wyrok jest obowiązujący.

Państwa członkowskie określają w przepisach ustawodawczych, wykonawczych lub administracyjnych, z uwzględnieniem prawa unijnego, warunki wykonania tego przepisu. W szczególności państwa członkowskie ustalają maksymalny okres wykluczenia w przypadku, gdy wykonawca nie skorzysta z procedury self-cleanig w celu wykazania swojej rzetelności. Jeżeli okres wykluczenia nie został określony w prawomocnym wyroku, nie przekracza on pięciu lat od daty skazania prawomocnym wyrokiem w przypadkach, gdy wykluczenie w dyrektywie 2014/24/UE zostało określone jako obligatoryjne i trzech lat od daty odnośnego zdarzenia w przypadkach, gdy wykluczenie w dyrektywie zostało określone jako fakultatywne.

Kolejnym etapem badania wykonawcy jest weryfikacja, czy wykonawca spełnia kryteria kwalifikacji dotyczące kompetencji do prowadzenia danej działalności zawodowej, sytuacji ekonomicznej i finansowej oraz zdolności technicznej i zawodowej (art. 58 dyrektywy 2014/24/UE).

cdn.

19.01.2016 r.

 

 

 

 

[1] Rozporządzenie Wykonawcze Komisji (UE) 2016/7 z dnia 5 stycznia 2016 r. ustanawiające standardowy formularz jednolitego europejskiego dokumentu zamówienia

[2] Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2014/24/UE z dnia 26 lutego 2014 r. w sprawie zamówień publicznych, uchylająca dyrektywę 2004/18/WE

[3] Dyrektywa 2014/24/UE w sprawie zamówień publicznych. Komentarz, 2015 dr Jakub Pawelec

[4] Zamówienia publiczne w Unii Europejskiej po modernizacji - nowe unijne dyrektywy koordynujące procedury udzielania zamówień publicznych, wyd. UZP

[5] Dyrektywa 2014/24/UE w sprawie zamówień publicznych. Komentarz, 2015 Wojciech Hartung, Michał Bagłaj, Tomasz Michalczyk, Michał Wojciechowski, Jakub Krysa, Katarzyna Kuźma