W terminologii konserwatorskiej rozróżnia się dwa rodzaje obiektów zabytkowych. Obiekty najcenniejsze dla kultury chronione są przez Wojewódzkie Urzędy Ochrony Zabytków i wpisywane do rejestru zabytków. Podlegają one szczególnej ochronie i specjalnym procedurom. Ten rodzaj zabytków jest przedmiotem niniejszej publikacji.
Wojewódzkie Urzędy Ochrony Zabytków prowadzą także wykazy obiektów zabytkowych niższej „rangi”, których konserwacja, bądź rewitalizacja nie wymaga zezwoleń Wojewódzkich Urzędów Ochrony Zabytków jak to ma miejsce w odniesieniu do obiektów objętych urzędowym rejestrem. Nie oznacza to, że zabytki niższej ”rangi” nie podlegają ochronie. Nadzór konserwatorski ogranicza się w tym przypadku jedynie do wymogu uzyskania stosownych uzgodnień organów wydających pozwolenia na budowę w ramach przepisów Prawa budowlanego.
Rewitalizacja obiektów wpisanych do rejestru sprawia ich właścicielom (inwestorom) szereg trudności, ponieważ wymagania urzędu konserwatorskiego bywają rygorystyczne, często niezrozumiałe dla inwestora, a ponadto zazwyczaj są kosztowne.
Prace konserwatorskie muszą być starannie dokumentowane i nierzadko poprzedzone badaniami specjalistów z różnych dziedzin: archeologów, historyków sztuki, kulturoznawców, architektów i innych. Zwłaszcza odtwarzanie uszkodzonych lub całkowicie zniszczonych detali (rzeźby, stiuki, elementy malarskie) wymaga współdziałania z artystami, których trudno pozyskać, a ich działania muszą być wplecione w harmonogram rewitalizacji.
Spodziewane utrudnienia towarzyszące pracom konserwatorskim sprawiają, że inwestorzy unikają rewitalizowania obiektów, które pozostawione działaniom klimatu i czasu niszczeją, nieuchronnie uszczuplając zasoby zabytkowych nieruchomości, nieraz o dużej wartości artystycznej i historycznej.
Niezależnie od obiektywnych trudności, jakie pokonywać trzeba podejmując prace rekonstrukcyjne i konserwatorskie, ich unikanie spowodowane jest (czego dowodzą liczne opinie) niedostatkiem wiedzy o procedurach towarzyszących procesom rewitalizacyjnym. Niniejsza publikacja stanowi próbę przeciwstawienia się temu zjawisku poprzez zaprezentowanie najważniejszych informacji, które pomogą przybliżyć tę problematykę właścicielom obiektów zabytkowych i wykonawcom prac konserwatorskich.
***
Nadzór nad pracami konserwatorskimi sprawują Urzędy Ochrony Zabytków kilku szczebli administracyjnych. Przepisy prawne dotyczące ochrony zabytków zgromadzone są w dwóch podstawowych dokumentach:
- ustawie z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami[1]
- rozporządzeniu Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 27 lipca 2011 r.[2]
Jako obiekt zabytkowy podlegający ścisłej ochronie konserwatorskiej uznaje się obiekt (nieruchomy lub ruchomy) wpisany do rejestru konserwatora na wniosek urzędu lub właściciela (zarządcy). Fakt wpisu do rejestru konserwatora ujawnia się w księdze wieczystej obiektu, a w dalszej kolejności w planie zagospodarowania przestrzennego gminy (jeśli gmina plan taki posiada). Ponadto Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków prowadzi własną ewidencję zabytków zlokalizowanych na podległym mu terenie (w postaci kart ewidencyjnych) i analogicznie obowiązek taki spoczywa na władzach samorządu (prezydencie, burmistrzu, wójcie). W ten sposób potencjalny inwestor, a także proponowany wykonawca prac rewitalizacyjnych może zapoznać się z ustaleniami rejestru dotyczącego danego obiektu zabytkowego.
Podjęcie prac rewitalizacyjnych należy uzgodnić z Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków informując o przewidywanym zakresie prac, sposobie przeprowadzenia konserwacji, proponowanych technologiach, przewidzianych do zastosowania materiałach itp. Wojewódzki konserwator zobowiązany jest udostępnić inwestorowi i wykonawcy posiadaną dokumentację obiektu.
Dokumentem, jaki musi złożyć inwestor w Urzędzie Wojewódzkiego Konserwatora jest wniosek o wydanie „zaleceń konserwatorskich” określających sposób korzystania z zabytku, jego zabezpieczenia, sposób wykonywania planowanych prac konserwatorskich oraz (na co zwraca się szczególną uwagę) zakres dopuszczalnych zmian, które mogą być wprowadzone w rewitalizowanym obiekcie. Wniosek, obok danych adresowych, powinien zawierać zwięzły opis planowanego zamierzenia inwestycyjnego. Rewitalizacja (konserwacja) w szczególności w przypadku zmian przeznaczenia obiektu wymaga uzyskania zezwolenia Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, który może nakazać wnioskodawcy przeprowadzenie określonych badań poprzedzających prace rewitalizacyjne. Niezależnie od „zaleceń konserwatorskich” dla podjęcia tych prac niezbędne jest otrzymanie pozwolenia na prowadzenie prac konserwatorskich. W tym celu inwestor musi złożyć sformalizowany wniosek, w którym należy podać poza danymi adresowymi, termin wykonania, uzasadnienie zamierzenia oraz dane wykonawców o stosownych kwalifikacjach i doświadczeniu. Do wniosku należy dołączyć dokumentację (projekt przedsięwzięcia), wypis z miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego (jeśli jest) i potwierdzenie prawa do władania rewitalizowaną nieruchomością. Zezwolenie na prowadzenie prac konserwatorskich nie zwalnia inwestora z obowiązku posiadania zezwolenia na budowę (Prawo budowlane).
Nadzór nad pracami rewitalizacyjnymi sprawowany jest przez Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w nawiązaniu do uprzednio wydanych przez ten urząd zaleceń. Po zakończeniu prac konserwatorskich sporządzany jest protokół, w oparciu o który urząd konserwatora potwierdza prawidłowość przeprowadzonych prac, względnie wydaje zalecenia pokontrolne. Jeśli w toku nadzoru urząd konserwatora stwierdzi rażące uchybienia w stosunku do uprzednio wydanych „zaleceń” może nakazać wstrzymanie prac.
Właściciel rewitalizowanej nieruchomości finansuje prowadzenie robót z własnych środków (kredytów), ale może ubiegać się o dofinansowanie w postaci dotacji celowej z budżetu państwa. Cytowana na wstępie ustawa (art. 77) zawiera wykaz 17 tytułów (rodzajów prac), których realizacja upoważnia do korzystania z ewentualnej dotacji. Art. 80 ust. 2 ustawy określa tryb postępowania w tej sprawie. Prace konserwatorskie w obiektach zabytkowych niższej „rangi” (nieobjęte rejestrem zabytków) nie podlegają dofinansowaniu. Rozwinięciem, a zarazem uszczegółowieniem ustawy z 2003 r. jest wspomniane uprzednio rozporządzenie z 27 lipca 2011 r. Zawiera ono m.in. postanowienia dotyczące trybu i sposobu wydawania zezwoleń na prowadzenie prac konserwatorskich (w tym budowlanych), wykaz dokumentów potwierdzających kwalifikacje wymagane od osób prowadzących te prace, wykaz dokumentów potwierdzających prowadzenie uprzednio prac konserwatorskich (jeśli miały one miejsce) itp. Rozporządzenie określa także co powinno zawierać zezwolenie na prowadzenie prac konserwatorskich.
***
Przedstawione wyżej informacje nie wyczerpują bardzo licznych przepisów ustawy o ochronie zabytków. Pominięte zostały artykuły dotyczące prac archeologicznych, przepisy o ochronie zabytków ruchomych (dzieł sztuki, kolekcji itp.), artykuły dotyczące odpowiedzialności karnej za wykonanie prac niezgodnie z dokumentacją i zaleceniami Urzędu Konserwatora Zabytków, a także regulacje dotyczące obowiązku (także finansowego) naprawienia szkód wyrządzonych w toku prac rewitalizacyjnych.
Podejmując trudne zadanie, jakim jest prowadzenie prac konserwatorskich, należy pamiętać o tym, że nie ma dwóch jednakowych obiektów zabytkowych, a każdy odznacza się odrębną specyfiką. Dlatego też wykonawca powinien podchodzić indywidualnie do robót w każdym obiekcie i konsultować się ze specjalistami w dziedzinie prac konserwatorskich różnych branż. Realizacja przedsięwzięcia, jakim jest konserwacja zabytków, przy harmonijnej współpracy z urzędami konserwatorskimi nie musi być kolizyjna, a opisane procedury nie są nadmiernie skomplikowane. Wiedza o postępowaniu w pracach rewitalizacyjnych zabytków chronionych może zachęcić potencjalnych inwestorów do podejmowania inicjatyw na tym polu.
[1] Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz.U. Nr 162 poz.1568, z późniejszymi zmianami)
[2] Rozporządzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 27 lipca 2011 r. w sprawie prowadzenia prac konserwatorskich, prac restauratorskich, robót budowlanych, badań konserwatorskich, badań architektonicznych i innych działań przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków oraz badań archeologicznych (Dz.U. Nr 165, poz.987)