1. Wprowadzenie

 

Ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych[1] nie daje wprost żadnych praw autorowi projektu „budowlanego", w tym również architektowi. Ustawa jest zbiorem przepisów, kreującym określone normy prawne. Te z kolei są źródłem dla określonych praw podmiotowych, czyli przysługujących określonym podmiotom uprawnień (np. architektowi, konstruktorowi). Prawa autorskie i prawa pokrewne w ujęciu przedmiotowym stoją na straży podmiotowych praw autorskich. Prawa te muszą być respektowane, gdyż w przeciwnym razie osobom je naruszającym grożą przewidziane w ustawie sankcje cywilne (np. żądanie naprawienia szkody i zadośćuczynienie), a nawet karne.

 

Dla projektanta zainteresowanego prawem autorskim ważne są dwie kwestie:

1) jakie przysługują mu uprawnienia, oraz

2) z jakiej ochrony prawnej może skorzystać, aby bronić się przed ich naruszeniem.

 

Prawa autorskie i pokrewne są zaliczane do kategorii praw na dobra niematerialne, niekiedy nazywane prawem własności intelektualnej. Przejęcie praw autorskich i praw pokrewnych możliwe jest tylko w przypadku praw majątkowych. Prawa osobiste nie podlegają zbyciu ani zrzeczeniu się. Są one nierozerwalnie związane z projektantem (twórcą ,czy współtwórcą). Majątkowe prawa autorskie mogą stanowić treść czynności cywilnoprawnych. Projektant może w umowie o wykonanie projektu zadysponować (udostępnić) przysługujące mu prawa majątkowe innej osobie (zamawiającemu) na warunkach ustalonych w umowie. Prawo autorskie jest oparte o zasady właściwe dla prawa cywilnego. Z uwagi na bezpośredni związek praw autorskich projektanta z realizacją robót budowlanych, pomimo że w innych przepisach, w tym w ustawie Prawo zamówień publicznych[2] (pzp), wykonywanie prac projektowych zaliczone zostało do grupy usług, w Kodeksie cywilnym[3] (kc) umowa o prace projektowe jest zaliczana do grupy umów o dzieło z określonymi dla tej umowy (o dzieło) uwarunkowaniami i konsekwencjami. Uregulowania kc dotyczą też statusu majątkowych praw autorskich, zbliżonych zarówno do statusu praw własności, jak i obrotu tymi prawami (zobowiązań cywilnoprawnych i praw spadkowych).

 

Podmiotem praw autorskich zawsze będzie twórca (np. architekt) lub współtwórca (konstruktor). Obie ww. osoby są osobami fizycznymi, gdyż utwór jest przejawem działalności twórczej o indywidualnym charakterze (twórcą nie może być osoba prawna). Współtwórczość zakłada istnienie co najmniej dwóch podmiotów współuprawnionych z tytułu praw autorskich do stworzonego przez nich utworu (projektu). Utwory współautorskie podzielić można na rozłączne i nierozłączne. Nasuwa się zatem pytanie: czy projekt architektoniczny, architektoniczno-urbanistyczny, konstrukcyjny, składający się na projekt budowlany, może występować rozłącznie? Nie, gdyż projekt zawierający wszystkie wyżej wymienione utwory (projekty) służy jednemu celowi - budowaniu budynku czy budowli.

 

Przyjmując rozważania kc, zakładające, że umowa o dzieło jest umową rezultatu z odpowiedzialnością projektanta za osiągnięcie przez zamawiającego rezultatu w postaci gotowego do eksploatacji lub użytkowania obiektu zaprojektowanego przez ww. współtwórców, można z całą stanowczością stwierdzić, że jest to dzieło nierozłączne. Natomiast w świetle prawa autorskiego - każdy z współtwórców, tzn. architekt i konstruktor, posiada indywidualne prawa do utworu (projektu). Współtwórczość majątkowych praw autorskich do utworu współautorskiego (projektu budowlanego) jest współtwórczością ułamkową, a ułamek ten pozwala ustalić wartość wkładu. Jak to ustalić? O ustaleniu wartości wkładu decyduje umowa współautorów. Zgodnie z dyspozycją art.3531 kc treść umowy, w tym podział wartości wkładu, strony ustalają samodzielnie z zastrzeżeniem zawartym w tym przepisie, że musi ona mieć charakter równoprawny („zgodny z naturą"). Do ustalenia wartości wkładu można przyjąć np. czynnik czasu, czynnik cenotwórczy oraz inny podział funkcjonujący w środowisku projektowym. Dążenie projektanta do uzyskania praw autorskich związane jest z:

1) ugruntowaniem jego pozycji rynkowej,

2) wynagrodzeniem przysługującym autorowi, uzyskiwanym w wyniku ustaleń umowy cywilnoprawnej,

3) satysfakcją zawodową.

W świetle powyższych rozwiązań, utwory projektanta „budowlanego" w sposób klasyczny wpisują się do umowy o dzieło. Z utworu projektanta może korzystać zamawiający, lecz wyłącznie dla celów określonych w umowie. Zamawiający płacąc za dzieło (utwór) nie musi z tego utworu skorzystać. Do realizacji swojego zamierzenia (budowy) inwestor może zamówić inny utwór (projekt), u innego projektanta.

 

Naruszenie praw twórcy wywołuje określone skutki prawne:

1) powstaje roszczenie wobec naruszyciela,

2) twórca może żądać interwencji organu państwowego przez dokonanie przez ten organ oceny naruszeń oraz egzekwowania roszczeń.

Pokrzywdzony nie może sam dochodzić sprawiedliwości.

 

W postępowaniu cywilnoprawnym egzekucja roszczeń odszkodowawczych następuje po uprawomocnieniu się wyroku sądu i uzyskaniu tytułu wykonawczego. Procesy wynikłe na tle praw majątkowych twórcy są skomplikowane i długotrwałe, a przez to dla twórcy kosztowne. Z tych to powodów należy zalecać tryb karno-skargowy. Występując przed sądem cywilnym, twórca - aby osiągnąć swój cel (zadośćuczynienie) - musi udowodnić pozwanemu dokonanie konkretnego naruszenia (zob. art.6 kc).

 

W postępowaniu karnym, pokrzywdzony zwolniony jest z obowiązku dokumentowania winy naruszyciela. W tym postępowaniu ciężar spoczywa na prokuratorze. Problem w tym, czy wcześniej prokurator nie umorzy postępowania z tytułu np. „małej szkodliwości społecznej czynu". Wtedy pokrzywdzonemu pozostaje kosztowny i długi proces sądowy. Przed sądem cywilnym bezwzględnie należy korzystać z pomocy prawnika obeznanego w sprawach tego rodzaju.

 

2. Programy komputerowe jako przedmiot objęty ochroną

 

Ustawa wprowadza różnego rodzaju reżimy ochronne, odpowiadające poszczególnym kategoriom rodzajowym utworów, a mianowicie:

1) utworom architektonicznym lub architektoniczno-urbanistycznym,

2) utworom audiowizualnym,

3) programom komputerowym,

4) twórczym bazom danych.

Z uwagi na zmianę sposobu projektowania budowlanego (z rysownicy kreślarskiej na komputer) oraz m.in. sposób wykonania i odbioru robót budowlanych, jak też sposób ustalenia wynagrodzenia za roboty budowlane, w budownictwie (poza utworami architektonicznymi lub architektoniczno-urbanistycznymi) przedmiotem ochrony są także programy komputerowe, wykorzystywane w pracy przez projektanta, inwestora i wykonawcę zarówno w procesie budowlanym, jak i dla ustalenia wynagrodzenia za roboty budowlane.

 

Ochroną praw autorskich programów komputerowych zainteresowane są trzy podmioty:

1) producent oprogramowania komputerowego,

2) twórca programu,

3) użytkownik.

 

Przyjęty w ustawie model ochrony programów komputerowych zbudowany został w drodze kompromisów pomiędzy ww. podmiotami. Programy komputerowe włączone zostały do kategorii utworów wyrażonych słowem, symbolami matematycznymi i znakami graficznymi. Ustawa nie zawiera definicji programu komputerowego, można jednak przyjąć, że program komputerowy to zbór instrukcji (poleceń) przedstawionych w języku zrozumiałym dla komputera, których realizacja przez komputer umożliwia osiągnięcie określonych przez twórców programów celów (ułatwić pracę użytkownikowi programu). Program komputerowy wypełniający definicje utworu powinien spełniać „przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, ustalony w jakiejkolwiek postaci, niezależnie od wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia" (zob. art.1 ust.1 ustawy).

 

Podstawową przesłanką ochrony programu komputerowego jest ustalenie (zmaterializowanie) programu komputerowego w jakiejkolwiek postaci, czyli jego uzewnętrznienie, a przez to umożliwienie zapoznania się z nim osobie nie będącej twórcą programu. Nie ma tu znaczenia ani technika uzewnętrznienia, ani zastosowany nośnik materialny. Program podlega ochronie niezależnie od formy swego wyrażenia (zob. art.74 ust.2 ustawy). Formą wyrażenia może być schemat blokowy (graficzna sieć działań), język wysokiego poziomu, kod asemblera, czy kod binarny; nośnikiem zaś - papier, taśma magnetyczna, dyskietka, płyta, twardy dysk, układ scalony w komputerze. Istotne jest, aby wraz ze zmianą formy wyrażenia, techniki utrwalania i nośników materialnych program komputerowy jako dobro niematerialne nie zmieniał się, zachowując swoją tożsamość.

 

Mając na uwadze powyższe, należy przyjąć, że dokumentacja projektowa wytwórcza i użytkowa, dotycząca programu komputerowego, może stanowić przedmiot prawa autorskiego, lecz w zasadzie nie jako program komputerowy, ale jako utwór graficzny czy naukowy, np. opis, instrukcja, podręczniki operacyjne, stanowiące dokumentację użytkową (programy do kosztorysowania budowlanego). W rozwijającej się sieci wirtualnej należy wskazać na programy komputerowe funkcjonujące na rynku projektowania budowlanego (we wszystkich branżach), wyrażone w postaci tzw. graficznej sieci działań na tyle szczegółowo, że wystarczy prosta mechaniczna konwersja (przez projektanta), aby uzyskać program w wersji źródłowej.

 

Aby program komputerowy wykorzystywany przy projektowaniu budowlanym uzyskał prawa autorskie i był chroniony, program ten powinien charakteryzować się oryginalnością oraz indywidualnością. Oryginalność oznacza nowość subiektywną, istniejącą w sytuacji, gdy program jest wynikiem wysiłku twórczego danej osoby (twórcy), tzn. niepowtarzalności obiektywnej samego programu. Prawo autorskie w programach komputerowych chroni tylko zawarte w nich elementy oryginalności i indywidualności. Programy niespełniające swej funkcji, nieukończone, czy też niedające się uruchomić również podlegają ochronie prawa autorskiego (ochrona idei myśli). Programy komputerowe chronione są zarówno w zakresie praw osobistych, jak i autorskich praw majątkowych.

 

Zgodnie z brzmieniem art.74 ust.4 pkt 1 ustawy, autorowi przysługuje wyłączne prawo do

„trwałego lub czasowego zwielokrotnienia programu komputerowego w całości lub w części jakimikolwiek środkami i w jakiejkolwiek formie".

Dokonywanie bez zgody autora nawet pojedynczego, dodatkowego utrwalenia programu na papierze, dyskietce, taśmie magnetycznej, płycie czy twardym dysku jest naruszeniem prawa. Monopol majątkowy autora obejmuje prawo do dokonywania modyfikacji (przeróbki) programu poprzez jego tłumaczenie, przystosowanie, zmianę układu lub jakiekolwiek inne zmiany (zob. art.74 ust.4 pkt 2 ustawy). Podjęcie tych czynności wymaga zgody autora (uprawnionego).

 

Ustawowe ograniczenia autorskich praw majątkowych do programu komputerowego o charakterze bezwzględnym obejmują trzy zdarzenia:

a) sporządzenie kopii zapasowej programu (zob. art.75 ust.2 pkt 1 ustawy),

b) jego dekompilacja (zob. art.75 ust.2 pkt 3 i ust.3 ustawy),

c) analiza programu w celu poznania jego idei i zasad (zob. art.75 ust.2 pkt 2 ustawy).

 

Spośród osobistych praw autorskich do programów komputerowych nie stosuje się (z mocy art.77 ustawy) następujących uprawnień:

1) prawa do nienaruszalności formy i treści utworu, czyli prawa do integralności dzieła (zob. art.16 pkt 3 ustawy),

2) prawa decydowania o pierwszym udostępnieniu utworu publiczności (zob. art.16 pkt 4 ustawy),

3) prawa nadzoru nad sposobem korzystania z utworu (zob. art.16 pkt 5 i art.60 ust.1÷4 ustawy),

4) prawa do wyrażania zgody na dokonywanie zmian w programie, jeżeli nie są one spowodowane oczywistą koniecznością, a twórca nie miałby uzasadnionej podstawy im się sprzeciwić (zob. art.49 ust.2 ustawy),

5) uznawanego za autorskie prawo osobiste, uprawnienia twórcy do odstąpienia od umowy lub jej wypowiedzenia ze względu na swoje istotne interesy twórcze, przez które należy rozumieć też interesy o osobistym charakterze (zob. art.56 ustawy).

 

 

[1] Ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (tekst jedn. Dz.U. z 2006r. Nr 90, poz.631, z późn.zm.)

 

[2] Ustawa z dnia 29 stycznia 2004 r. – Prawo zamówień publicznych (tekst jedn. Dz.U. z 2007r. Nr 223, poz.1655)

 

[3] Ustawa dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz.U. z 1964r. Nr 16, poz.93, z późn.zm.)