3. Ochrona praw autorskich

 

3.1. Formalne przesłanki ochrony utworu

 

Formalne przesłanki przyznania autorom ochrony prawno-autorskiej są określone w art.5 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych[1], który w doktrynie jest uważany za tzw. jednostronną normę kolizyjną określającą przesłanki zastosowania prawa polskiego. Status prawny twórcy zależy od obywatelstwa, w myśl art.5 pkt 1. Przepisy ustawy stosuje się do utworów, których twórca jest obywatelem polskim lub obywatelem państwa członkowskiego Unii Europejskiej. Z ochrony prawa polskiego korzysta także utwór, którego współtwórca ma obywatelstwo polskie.

O przyznaniu ochrony prawno-autorskiej na podstawie polskiego prawa decyduje fakt pierwszej publikacji utworu. Przez publikację utworu należy rozumieć zwielokrotnienie utworu za zgodą twórcy i udostępnienie publiczne jego egzemplarzy. Za miarodajne i wystarczające dla wywołania skutków prawnych, wynikających z uznania utworu za opublikowany, należy uznać publiczne udostępnienie jego egzemplarza.

 

 

3.2. Twórca jako podmiot prawa autorskiego

 

Zasadą prawa autorskiego jest, że prawo autorskie służy twórcy, co oznacza, że powstaje ono zawsze od chwili powstania utworu na rzecz jego twórcy, chyba że ustawa stanowi inaczej (zob. art.8 ustawy[1]). W przepisie tym zapisano, że twórcą jest osoba, której nazwisko w tym charakterze uwidoczniono na egzemplarzu utworu lub której autorstwo podano do publicznej wiadomości w związku z rozpowszechnieniem utworu.

 

 

3.3. Współtwórca dzieła

 

Współtwórczość polega na tym, że dzieło zawiera element twórczy, który jest wynikiem działalności co najmniej dwóch osób. Przesłanką powstania dzieła wspólnego jest takie działanie twórców, które przejawia się wspólnym dążeniem do nadania temu dziełu określonego, ostatecznego kształtu, np. projektu budowlanego, na który składa się projekt architektoniczny i projekt konstrukcyjny budynku czy budowli. Oznacza to, że między twórcami powinno istnieć jakieś porozumienie zawarte jeszcze przed przystąpieniem do realizacji projektu budowlanego. Konsekwencją porozumienia w myśl art.9 ust.1[1] współtwórcom przysługuje prawo autorskie wspólnie. Do wykonania prawa autorskiego do całości utworu (projektu) potrzebna jest zgoda wszystkich współtwórców. Natomiast w razie naruszenia prawa autorskiego do całości utworu, roszczeń z tego tytułu może dochodzić każdy ze współtwórców.

 

 

3.4. Pracodawca jako osoba uprawniona do zarobkowej eksploatacji dzieła

 

Przy realizacji dzieła w postaci projektu budowlanego, kiedy twórcy pozostają w stosunku pracy, pracodawca uzyskuje uprawnienia do zarobkowej eksploatacji dzieła („utwory pracownicze"). Problem uprawnień autorskich twórcy, który pozostaje w stosunku pracy, został uregulowany w art.12 ustawy[1], co oznacza, że pracodawca nabywa majątkowe prawa do utworów stworzonych przez swego pracownika w wyniku wykonywania przez niego obowiązków ze stosunku pracy z chwilą przyjęcia utworu i w granicach wynikających z celu umowy oraz zgodnego zamiaru stron, o ile ustawa lub umowa o pracę nie stanowi inaczej. Użyty w art.12 ustawy termin „umowa o pracę" powinien być traktowany szerzej, tzn. obejmować wszystkie czynności prawne, które są podstawą nawiązania stosunku pracy (np. powołanie, wybór, mianowanie). Jeżeli ustawa lub umowa o pracę nie stanowi inaczej, pracodawca nabywa prawa majątkowe z chwilą przejęcia utworu, czyli złożenia odpowiedniego oświadczenia. Z chwilą przejęcia utworu pracodawca nabywa własność przedmiotu (projektu budowlanego), na którym utwór utrwalono. Nabycie to ma charakter pochodny. Nabycie autorskich praw majątkowych przez pracodawcę w sposób pierwotny może nastąpić tylko wyjątkowo, w przypadkach przewidzianych w umowie. Jeżeli utwór stworzony przez pracownika był przeznaczony do rozpowszechnienia (projekty typowe i powtarzalne), przejęcie utworu przez pracodawcę oznacza początek biegu terminu, w którym powinien on przystąpić do rozpowszechnienia utworu.

 

 

3.5. Autorskie prawa osobiste i autorskie prawa majątkowe

 

Ustawodawca uregulował treść podmiotowego prawa autorskiego w rozdziale, w którym wyodrębnił kolejno „autorskie prawa osobiste" oraz „autorskie prawa majątkowe".

Autorskie prawa osobiste należą do wartości niemajątkowych, związane z osobowością człowieka (zob. art.23 kc[2]). Autorskie dobra osobiste są wartościami związanymi z relacją (więzią) jaka zachodzi między twórcą a jego utworem. Termin „więź" jako kategoria normatywna (zob. art.16 ustawy[1]) stanowi synonim autorstwa, pojmowanego nie jako prawo, ale jako pewien stan rzeczy, który wynika z twórczości. Konieczność ochrony niemajątkowych dóbr twórcy występuje, gdy bezprawne zachowanie dotyczy określonego utworu, godząc równocześnie w poczucie wartości niemajątkowych, a także w opinię związaną z nazwiskiem twórcy oraz swobodę decyzji rozstrzygającej o losie rezultatu jego pracy. Autorskie prawa osobiste są niezbywalne, nieulegające zrzeczeniu i tworzą nieograniczoną w czasie więź twórcy z utworem.

Autorskie prawa majątkowe polegają na ochronie zarówno osobistych, jak i majątkowych interesów związanych z powstaniem i eksploatacją utworu. Interesy majątkowe wyrażają się w możliwości czerpania korzyści materialnych związanych z udostępnieniem utworu (projektu budowlanego) osobom trzecim np. inwestorowi. Zasadą jest, że każdy sposób zwielokrotnienia i rozpowszechnienia utworu jest objęty monopolem autorskim. Każde kopiowanie i rozpowszechnianie dzieła wymaga zgody twórcy oraz jest dla niego źródłem wynagrodzenia i stanowi wyraz realizacji interesów majątkowych twórcy. Zgodnie z przepisami art.17[1] twórcy przysługuje wyłączne prawo do korzystania z utworu i rozporządzania nim oraz do wynagrodzenia za korzystanie z utworu (por. art.140 kc[2]).
Istotą autorskich praw majątkowych jest ich ograniczoność w czasie tzn. wygasają one po upływie określonego w ustawie czasu. Po tym czasie korzystanie z utworu jest swobodne. Ustawa o prawach autorskich określa długość ochrony na 70 lat. Okres ten liczony jest od śmierci twórcy, a w przypadku utworów wspólnych od śmierci tego twórcy który przeżył pozostałych (zob. art.36 pkt 1[1]).
 

 

3.6. Ograniczenia dowolnego użytku osobistego

 

Dozwolony użytek osobisty (zob. art.23[1]) nie obejmuje czynności polegającej na budowaniu według cudzego utworu architektonicznego i architektoniczno-urbanistycznego, powstałego na zamówienie indywidualne. Projekt architektoniczno-urbanistyczny i projekt architektoniczny mieści się w ustawowym pojęciu użytku osobistego, a zatem całkowicie uniemożliwia normalne korzystanie z tego utworu przez innych twórców, gdyż godziłoby to w interes majątkowy twórcy.

 

 

3.7. Umowa o przeniesienie autorskich praw majątkowych

 

Autorskie prawa majątkowe są prawami zbywalnymi i jako takie mogą być przeniesione na podstawie umowy na inne osoby. Gdy w umowie o prace projektowe w budownictwie brak jest ustalenia o przeniesieniu majątkowych praw autorskich na np. inwestora, uważa się że twórca udzielił tylko uprawnienia (licencji) do korzystania z utworu przez tego inwestora. W przypadku kiedy zamawiający prace architektoniczne lub architektoniczno-urbanistyczne jest zainteresowany nabyciem majątkowych praw autorskich - w umowie strony powinny określić: utwór jako przedmiot umowy, pole eksploatacji, sposób korzystania z utworu oraz chwilę przejęcia praw. Za pole eksploatacji w projekcie budowlanym można przyjąć możliwość korzystania z rozwiązań projektowych tego projektu na innych budowlach w kraju lub za granicą. Umowa o przeniesienie praw autorskich pod rygorem nieważności, wymaga zachowania formy pisemnej.

 

 

 

- przyp. Redakcji - poniżej przytaczamy przepisy przywołane w tekście artykułu

 

[1] Ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (tekst jedn. Dz.U. z 2006r. Nr 90, poz.631, z późn.zm.)

Art. 5.

Przepisy ustawy stosuje się do utworów:

1) których twórca lub współtwórca jest obywatelem polskim lub

11) których twórca jest obywatelem państwa członkowskiego Unii Europejskiej, lub państw członkowskich Europejskiego Porozumienia o Wolnym Handlu (EFTA) - stron umowy o Europejskim Obszarze Gospodarczym, lub

2) które zostały opublikowane po raz pierwszy na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej albo równocześnie na tym terytorium i za granicą, lub

3) które zostały opublikowane po raz pierwszy w języku polskim, lub

4) które są chronione na podstawie umów międzynarodowych, w zakresie, w jakim ich ochrona wynika z tych umów.

 

Art. 8.

  1. Prawo autorskie przysługuje twórcy, o ile ustawa nie stanowi inaczej.
  2. Domniemywa się, że twórcą jest osoba, której nazwisko w tym charakterze uwidoczniono na egzemplarzach utworu lub której autorstwo podano do publicznej wiadomości w jakikolwiek inny sposób w związku z rozpowszechnianiem utworu.

 

Art. 9.

  1. Współtwórcom przysługuje prawo autorskie wspólnie. Domniemywa się, że wielkości udziałów są równe. Każdy ze współtwórców może żądać określenia wielkości udziałów przez sąd, na podstawie wkładów pracy twórczej.

    (...)

 

Art. 12.

  1. Jeżeli ustawa lub umowa o pracę nie stanowią inaczej, pracodawca, którego pracownik stworzył utwór w wyniku wykonywania obowiązków ze stosunku pracy, nabywa z chwilą przyjęcia utworu autorskie prawa majątkowe w granicach wynikających z celu umowy o pracę i zgodnego zamiaru stron.
  2. Jeżeli pracodawca, w okresie dwóch lat od daty przyjęcia utworu, nie przystąpi do rozpowszechniania utworu przeznaczonego w umowie o pracę do rozpowszechnienia, twórca może wyznaczyć pracodawcy na piśmie odpowiedni termin na rozpowszechnienie utworu z tym skutkiem, że po jego bezskutecznym upływie prawa uzyskane przez pracodawcę wraz z własnością przedmiotu, na którym utwór utrwalono, powracają do twórcy, chyba że umowa stanowi inaczej. Strony mogą określić inny termin na przystąpienie do rozpowszechniania utworu.
  3. Jeżeli umowa o pracę nie stanowi inaczej, z chwilą przyjęcia utworu pracodawca nabywa własność przedmiotu, na którym utwór utrwalono.

 

Art. 16.

Jeżeli ustawa nie stanowi inaczej, autorskie prawa osobiste chronią nieograniczoną w czasie i niepodlegającą zrzeczeniu się lub zbyciu więź twórcy z utworem, a w szczególności prawo do:

1) autorstwa utworu;

2) oznaczenia utworu swoim nazwiskiem lub pseudonimem albo do udostępniania go anonimowo;

3) nienaruszalności treści i formy utworu oraz jego rzetelnego wykorzystania;

4) decydowania o pierwszym udostępnieniu utworu publiczności;

5) nadzoru nad sposobem korzystania z utworu.

 

Art. 17.

Jeżeli ustawa nie stanowi inaczej, twórcy przysługuje wyłączne prawo do korzystania z utworu i rozporządzania nim na wszystkich polach eksploatacji oraz do wynagrodzenia za korzystanie z utworu.

 

Art. 23.

  1. Bez zezwolenia twórcy wolno nieodpłatnie korzystać z już rozpowszechnionego utworu w zakresie własnego użytku osobistego. Przepis ten nie upoważnia do budowania według cudzego utworu architektonicznego i architektoniczno-urbanistycznego oraz do korzystania z elektronicznych baz danych spełniających cechy utworu, chyba że dotyczy to własnego użytku naukowego niezwiązanego z celem zarobkowym.
  2. Zakres własnego użytku osobistego obejmuje korzystanie z pojedynczych egzemplarzy utworów przez krąg osób pozostających w związku osobistym, w szczególności pokrewieństwa, powinowactwa lub stosunku towarzyskiego.

 

Art. 36.

Z zastrzeżeniem wyjątków przewidzianych w ustawie, autorskie prawa majątkowe gasną z upływem lat siedemdziesięciu:

1) od śmierci twórcy, a do utworów współautorskich – od śmierci współtwórcy, który przeżył pozostałych;

(...)

 

[2] Ustawa dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz.U. z 1964r. Nr 16, poz.93, z późn.zm.)

Art. 23.

Dobra osobiste człowieka, jak w szczególności zdrowie, wolność, cześć, swoboda sumienia, nazwisko lub pseudonim, wizerunek, tajemnica korespondencji, nietykalność mieszkania, twórczość naukowa, artystyczna, wynalazcza i racjonalizatorska, pozostają pod ochroną prawa cywilnego niezależnie od ochrony przewidzianej w innych przepisach.

 

Art. 140.

W granicach określonych przez ustawy i zasady współżycia społecznego właściciel może, z wyłączeniem innych osób, korzystać z rzeczy zgodnie ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem swego prawa, w szczególności może pobierać pożytki i inne dochody z rzeczy. W tych samych granicach może rozporządzać rzeczą.