Problemy suburbanizacji

Rozwój społeczno-gospodarczy jest związany z procesami urbanizacyjnymi. Następuje koncentracja czynników determinujących rozwój przemysłu i dziedzin towarzyszących, rośnie napływ ludności, powstają ośrodki miejskie skupione na stosunkowo niewielkim obszarze. Konsekwencją tego jest kształtowanie się zurbanizowanych obszarów metropolitarnych.

Urbanizacja może być rozpatrywana w różnych aspektach:

W aspekcie przestrzennym − urbanizacja oznacza powiększanie się powierzchni terenów zagospodarowanych w sposób typowy dla miasta. Obserwacja procesów urbanizacyjnych w modelu cyklu życia miasta wskazuje, że urbanizacja zawsze prowadzi do suburbanizacji. Suburbanizacja zaś to proces „rozlewania się” miast w większe obszary mniej intensywnej urbanizacji, z równoczesnym definitywnym przemieszczeniem się aktywności ekonomicznej z centrum miasta na jego peryferie.

Jednym z podstawowych przejawów suburbanizacji jest rozwój budownictwa, szczególnie mieszkaniowego w gminach sąsiadujących z rozrastającymi się miastami. Przyrost liczby mieszkań oddawanych do użytkowania na terenach podmiejskich jest, obok migracji ludności, miernikiem zaawansowania procesów suburbanizacyjnych.

Suburbanizacja w aspekcie demograficzno-społecznym − wiąże się z migracjami ludności i rozwojem budownictwa mieszkaniowego w strefie podmiejskiej. Przyczynami suburbanizacji w aspekcie demograficzno-społecznym są czynniki, które przyciągają mieszkańców na obszary podmiejskie lub „wypychają” ich z miast centralnych: demograficzne; społeczno-gospodarcze; ekologiczne, kulturowe, psychologiczne, itp. Na zjawisko suburbanizacji mogą wpływać także czynniki specyficzne dla danego kraju, regionu, a nawet konkretnej lokalnej przestrzeni np. walory turystyczne, odkryte zasoby surowcowe itp. Najczęściej przyjmuje się, że odległość zamieszkania od centrum jest determinowana dochodem, kosztem transportu i korzyścią alternatywną wobec innej lokalizacji.

Największe zaawansowanie suburbanizacji występuje w Ameryce Północnej, gdzie procesy suburbanizacyjne wystąpiły najwcześniej i przebiegają najszybciej; miasta „rozlewają się” w błyskawicznym tempie. Badania dotyczące Europy potwierdzają przechodzenie przez stadium suburbanizacji większości, zwłaszcza zachodnioeuropejskich, aglomeracji. Tempo suburbanizacji w Europie jest zróżnicowane; władze poszczególnych krajów, miast i regionów podejmują działania mające na celu jej ułatwienie lub ograniczenie (rewitalizacja miast centralnych; wprowadzanie w strefach suburbialnych restrykcji lokalizacyjnych itp.).

Początki suburbanizacji w Polsce datuje się na przełom XIX i XX wieku. Druga faza suburbanizacji dotarła do Polski dopiero w latach 90-tych XX wieku, co można tłumaczyć istotną depopulacją kraju w wyniku II wojny światowej, zapóźnieniem w zakresie rozwoju infrastruktury drogowej oraz funkcjonowaniem modelu miasta socjalistycznego.

Obserwacja wzrostu i lokalizacji budownictwa mieszkaniowego w Polsce wskazuje na szybko postępujące procesy suburbanizacji, które dotyczą (przy różnym stopniu zaawansowania) polskich ośrodków miejskich jak: Warszawa, Trójmiasto, Wrocław, Poznań, Łódź, region Katowic, Szczecin, Lublin, Bydgoszcz – Toruń.

Wymienić można następujące przyczyny suburbanizacji:

• społeczne – polepszenie jakości zamieszkania bez konieczności rezygnowania z kariery zawodowej, zastąpienie mieszkania w budynku wielorodzinnym większym domem z działką (bliższy kontakt z przyrodą), wzrost zmotoryzowania;
• ekonomiczne – niską podaż oraz wysoką cenę działek budowlanych na terenie miasta, możliwość zakupu tanich działek na terenach podmiejskich.

Zjawiska etapu suburbanizacji mogą być rozpatrywane (poza aspektami demograficznym i społecznym) również w płaszczyźnie gospodarczej. Oznacza to przenoszenie się przedsiębiorstw produkcyjnych, handlowych i usługowych, a w dalszej kolejności także instytucji otoczenia biznesu – na obszary oddalone od centrum ośrodków miejskich. Ułatwia to rozbudowa infrastruktury drogowej i upowszechnienie się transportu samochodowego. Suburbanizacja handlu i usług rozpoczęła się w Ameryce Północnej i Europie Zachodniej w połowie XX wieku, nasilając się w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych. Od lat dziewięćdziesiątych XX wieku zjawisko to występuje również w krajach Europy Środkowej i Wschodniej, w tym w Polsce.

Usługi (dla ludności, ale także dla biznesu) „przenoszą się” na tereny leżące poza centrami miast w ślad za mieszkańcami, przemysłem i handlem. Czynnikiem dodatkowo stymulującym ten proces jest szybki rozwój nowoczesnych technik telekomunikacyjnych (możliwość załatwiania wielu spraw bez konieczności osobistego kontaktu).

Podczas gdy istnieje w Polsce obszerna literatura omawiająca teoretyczne aspekty procesów urbanizacji i suburbanizacji – to nie są prowadzone badania empiryczne, pozwalające na identyfikację czynników ekonomiczno-społecznych dotyczących miast, które oddziałują na budownictwo w gminach podmiejskich oraz pomiar siły tego oddziaływania.

Pracą pionierską, wytyczającą kierunek badań nad problemem suburbanizacji w Polsce jest publikacja zespołu pracowników Ośrodka Statystyki Budownictwa w Lublinie^[1]. Jest to obszerne studium ilustrujące przejawy suburbanizacji wokół Lublina i ośrodków miejskich Lubelszczyzny zaliczanych do miast tworzących znaczące kompleksy osiedleńcze. Wskazano w niej, że istnieją takie czynniki dotyczące sytuacji demograficznej i społeczno-gospodarczej miast Lubelszczyzny, które są w istotny sposób skorelowane z efektami rzeczowymi budownictwa mieszkaniowego w gminach z nimi sąsiadujących i można dla poszczególnych gmin oszacować modele ekonometryczne opisujące stwierdzone zależności. W analizie przeprowadzonej dla woj. lubelskiego wybrano 3 grupy czynników (w zależności od regionu wybór czynników może być inny) dotyczące sytuacji:

• demograficznej (m.in. liczba ludności, przyrost naturalny, migracje, zawierane małżeństwa),
• społeczno-gospodarczej (m.in. liczba podmiotów gospodarczych, pracujący, bezrobotni, dochody i wydatki),
• mieszkaniowej (m.in. powierzchnia mieszkań i ich zaludnienie, mieszkania budowane jednorodzinne-własnościowe i na sprzedaż).

Opracowanie, którego autorami są Agnieszka Nocko, Maciej Żelechowski pod kierunkiem Zofii Kurlej ma duże znaczenie jako „wzorzec” dla innych regionów – do stosowania po odpowiednich modyfikacjach związanych ze specyfiką regionów.

Dobrze byłoby, aby problemami omówionymi w cytowanym opracowaniu zainteresowali się działacze, władze lokalne, inwestorzy, architekci, zwolennicy zrównoważonego rozwoju. Podobne analizy powinny być prowadzone nie tylko w woj. lubelskim, ale też w innych regionach.

^[1] „Oddziaływanie obszarów miejskich na budownictwo w gminach sąsiadujących w województwie lubelskim w latach 2006-2010”, OSBUS w Lublinie, 2011 – do pobrania ze strony http://www.stat.gov.pl/lublin/51_PLK_HTML.htm