GOZ – gospodarka o obiegu zamkniętym w projektowaniu i realizacji budynków

Zrównoważone projektowanie i realizacja obiektów budowlanych w zgodzie z nadchodzącymi regulacjami Unii Europejskiej to obecnie główne wyzwanie i jeden z ważniejszych tematów podnoszonych w branży. Budownictwo jako segment gospodarki odpowiadający za ok. 39% globalnej emisji gazów cieplarnianych szczególnie pilnie potrzebuje wdrożenia działań, które pomogą ograniczyć negatywny wpływ na zmiany klimatu.
Jednym z priorytetów w tym zakresie jest ograniczenie śladu węglowego budynków. Jego redukcja w głównej mierze opiera się na:

• stosowaniu rozwiązań, które spowodują mniejszą energochłonność obiektów w fazie eksploatacji (tzw. ślad węglowy operacyjny),
• wykorzystaniu energii do ich zasilania ze źródeł odnawialnych,
• użycia materiałów o niskim śladzie węglowym, co wpływa na zmniejszenie wbudowanego śladu węglowego.

Redukcja emisji gazów cieplarnianych to dziś podstawa, jednak wpływ na zmiany w naszym klimacie oraz degradację środowiska naturalnego ma również sposób wykorzystania dostępnych zasobów oraz generowanych przez nas odpadów.

Czym jest GOZ – gospodarka o obiegu zamkniętym?

W tym kontekście równie istotnym kierunkiem jest przejście na gospodarkę o obiegu zamkniętym, która zakłada zwiększenie efektywności w wykorzystywaniu zasobów naturalnych i materiałów, a także możliwość ich naprawy, ulepszenia, ponownego użycia lub recyklingu. Działania te także wpływają na zmniejszenie emisji gazów cieplarnianych poprzez ograniczenie ilości energii potrzebnej do wytworzenia nowych produktów. Powtórne wykorzystanie materiałów lub zastosowanie takich, które będą nadawać się do późniejszego ponownego użycia, w przypadku realizacji inwestycji umożliwia redukcję wbudowanego śladu węglowego w całym cyklu życia obiektu.

Jakie regulacje prawne nakazują stosowanie GOZ w budownictwie?

Konieczność wdrożenia i spełnienia wymogów gospodarki obiegu zamkniętego w projektach budowlanych wynika z przepisów unijnych, m.in. Rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2020/852 w sprawie ustanowienia ram ułatwiających zrównoważone inwestycje [1]. Rozporządzenie to potocznie nazywane „Taksonomią UE” ustanawia kryteria, które służą do oceny, czy dana działalność jest zrównoważona środowiskowo oraz czy wnosi ona istotny wkład w poszczególne cele środowiskowe, w tym jeden z nich – „Przejście na gospodarkę o obiegu zamkniętym”. Określa też kryteria wyrządzenia poważnej szkody względem każdego celu – innymi słowy nakłada obowiązek spełnienia zasady DNSH (ang. Do no significant harm – nie czyń poważnych szkód).
Wyrządzanie poważnej szkody w kontekście celu przejścia na gospodarkę o obiegu zamkniętym określono poprzez działalność, która prowadzi do:

• znaczącego braku efektywności w wykorzystaniu materiałów,
• bezpośredniego lub pośredniego zużywania zasobów naturalnych, takich jak: nieodnawialne źródła energii, surowce, woda i grunty na co najmniej jednym z etapów cyklu życia produktów, w tym pod względem ich trwałości, a także możliwości naprawy, ulepszenia, ponownego użycia lub recyklingu,
• znacznego zwiększenia wytwarzania, spalania lub unieszkodliwiania odpadów (z wyjątkiem spalania odpadów niebezpiecznych, nienadających się do recyklingu, lub których długotrwałe składowanie może wyrządzać poważne i długoterminowe szkody dla środowiska).

Jak wykazać brak wyrządzania i szkody w stosunku do celu środowiskowego „przejście na gospodarkę o obiegu zamkniętym”? Wymogi te precyzują Techniczne kryteria kwalifikacji [4] służące określeniu warunków, na jakich dana działalność gospodarcza kwalifikuje się jako wnosząca istotny wkład w łagodzenie zmian klimatu, a także ustaleniu czy nie wyrządza poważnych szkód względem żadnego z pozostałych celów środowiskowych.
W praktyce wykonawcy robót budowlanych chcąc spełnić te kryteria, powinni wdrożyć odpowiednie środki w celu ewidencjonowania ilości odpadów, jak również zastosować ich selektywną zbiórkę, tak aby 70% z nich było gotowe do recyklingu lub ponownego użycia.
Druga część tych wytycznych odnosi się do wymagań projektowych, wskazując iż projekty budynków i techniki konstrukcyjne powinny zawierać rozwiązania wspierające obieg zamknięty, a także wskazywać, w jaki sposób zaplanowano oszczędność zasobów, możliwość dostosowania obiektu do innych funkcji (elastyczność) oraz sposoby demontażu w celu ponownego użycia i recyklingu.
Jak z tego wynika gospodarka obiegu zamkniętego dotyczy całego cyklu życia obiektu, począwszy od materiałów budowlanych i źródła pochodzenia, poprzez proces budowy, okres funkcjonowania budynku oraz to w jaki sposób zostanie on rozebrany i na ile użyte do budowy materiały będą możliwe do ponownego wykorzystania.

Konieczność wdrażania GOZ ma również związek z zasadami zrównoważonego rozwoju i europejskiego Zielonego Ładu, zakładających działania ukierunkowane na racjonalne gospodarowanie zasobami. Praktyki te są nazywane zasadą 6R, która określa sposoby postępowania z materiałami stosowanymi w projektach:

• odmów (refuse),
• ogranicz (reduce),
• używaj ponownie (reuse),
• naprawiaj (recover),
• oddaj do recyklingu (recycle),
• zastanów się co możesz zrobić lepiej (rethink).

Celem tych zaleceń jest ograniczenie zużycia zasobów środowiska i maksymalne wykorzystanie materiałów będących już w obiegu. Zasada 6R jako priorytet zakłada uwzględnienie na etapie projektowania produktu możliwość ponownego wykorzystania zastosowanych w nim materiałów, następnie ograniczenie ich użycia do niezbędnego minimum, a w przypadku konieczności zmian lub przebudowy w pierwszej kolejności wykorzystanie istniejących zasobów lub ich naprawy.

Warto podkreślić, że zarówno stosowanie wspomnianej zasady DNSH, jak i sposób realizacji projektu zgodnie z zasadą 6R jest wymogiem koniecznym, jeśli ubiegamy się o dofinansowanie projektu ze środków Unii Europejskiej. Także w przypadku pozyskiwania innych form finansowania np. kredytów inwestycyjnych spełnienie wymogów Taksonomii UE i wykazanie zrównoważonego podejścia w planowaniu inwestycji jest coraz częściej korzystnie ocenianie i dodatkowo punktowane. Wynika to z proekologicznego podejścia instytucji finansowych i regulacji obowiązujących te podmioty, w tym konieczności raportowania niefinansowego ESG (które choć nie dotyczy wszystkich firm, to pośrednio wpływa na decyzje biznesowe w całym łańcuchu dostaw).

Zatem pomimo, iż krajowe przepisy prawa aktualnie nie wymagają realizacji projektów budowlanych zgodnie z GOZ, to jednak warto uwzględnić wdrożenie takich rozwiązań, aby nie zablokować sobie możliwości pozyskania dofinansowania, czy to na etapie planowania inwestycji, czy również podczas późniejszej przebudowy lub zmiany sposobu użytkowania obiektu. Również będąc projektantem lub wykonawcą należy mieć świadomość tych regulacji oraz być przygotowanym merytorycznie i organizacyjnie na świadczenie profesjonalnych usług w tym zakresie, gdyż oczekiwanie spełnienia nowych wymogów staje się coraz powszechniejsze.

Jak w praktyce wdrażać gospodarkę obiegu zamkniętego w projektach budowlanych?

Zgodnie z opisanym powyżej modelem cyrkularnym, strategia GOZ powinna być realizowana już w początkowych fazach planowania inwestycji, czyli od koncepcji projektowej. Na tym etapie mogą zostać przyjęte rozwiązania chociażby w strukturze budynku, wykorzystujące prefabrykację lub technologie modułowe. Zapewniają one osiągnięcie wysokiego poziomu cyrkularności budynku poprzez umożliwienie jego demontażu bez strat materiałowych wynikających z procesu wyburzania oraz ponowne użycie elementów konstrukcyjnych lub całych fragmentów struktury obiektu. Przykładem takiej realizacji może być obiekt o konstrukcji prefabrykowanej, w technologii modułów 3D, zrealizowany w 2005 r. w Anglii przez polską firmę Buma Building Systems, który po 15 latach został rozebrany i ponownie złożony w nowej lokalizacji. Inwestycja ta została uhonorowana nagrodą „AJ Retrofit Awards 2022” [5] za wysoki poziom ponownego wykorzystania materiałów z pierwotnego budynku, który wyniósł 95%. Jest to przykład realizacji i trendu w budownictwie, który zapewne będzie coraz popularniejszy. Samo stosowanie prefabrykowanych elementów konstrukcyjnych daje nie tylko możliwość ich ewentualnego późniejszego użycia, ale także mniej energochłonny proces rozbiórki.

To na ile obiekt będzie wpisywał się w ideę gospodarki obiegu zamkniętego ma wpływ również jego forma – na ile umożliwia ona adaptację czy przebudowę do innej funkcji, co pozwoliłoby uniknąć rozbiórki i przedłużyć cykl życia.

W przypadku tradycyjnych konstrukcji również możliwe jest wykorzystanie materiałów cyrkularnych. Ważna jest tutaj wiedza i praktyka projektantów, tak aby dobór materiałów, szczególnie tych stanowiących największy procent struktury budynku był świadomy. Nawet nowe fabrycznie materiały użyte do budowy obiektu mogą być wytwarzane z surowców z odzysku – począwszy od konstrukcji jak np. elementy stalowe produkowane z wykorzystaniem stali z recyklingu, przez kruszywa alternatywne wytwarzane z odpadów rozbiórkowych, po elementy wykończenia i wyposażenia, jak np. meble i tkaniny produkowane z surowców pochodzących z odpadów.

Wdrażanie idei GOZ do projektów budowlanych, to proces długotrwały, wymagający przeanalizowania na każdym etapie cyklu życia obiektu. Wymaga świadomości oraz przygotowania merytorycznego wszystkich osób zaangażowanych w realizację obiektu – począwszy od inwestora, który określi cel do spełnienia, poprzez projektantów odpowiedzialnych za decyzje projektowe wpływające na cyrkularność budynku w całym jego cyklu życia i producentów materiałów budowlanych stosujących model cyrkularny w procesie produkcji. Na końcu tego łańcucha są wykonawcy, którzy powinni zadbać nie tylko o wykonanie obiektu zgodnie z projektem, ale również o sam sposób realizacji budowy i gospodarowanie powstającymi przy tej okazji odpadami, dążąc do ograniczenia ich ilości oraz powtórnego użycia.

Warto zatem zacząć małymi krokami przygotowywać się do nadchodzących wymagań w zakresie GOZ, zdobywać praktyczną wiedzę, jak skutecznie realizować cyrkularne budynki oraz dawać dobry przykład innym graczom w branży. GOZ to także szansa dla przedsiębiorców na wdrożenie nowych modeli biznesowych swojego działania oraz podnoszenia własnej konkurencyjności i pozycji na rynku.