Pałac w Bukowcu – przykład udanej renowacji budynku historycznego

Przedsięwzięcie było o tyle trudne, że obiekt jest wpisany do rejestru zabytków i ma status pomnika historii. Dlatego, po pierwsze, wszystkie działania należało prowadzić pod okiem konserwatora, który mógł nałożyć różnego rodzaju wymagania podczas realizacji inwestycji. Po drugie, w przypadku tego typu modernizacji stosowanie tradycyjnych materiałów i montaż typowych instalacji budowlanych nie zawsze jest w pełni możliwe. Dodatkowo ingerencja w zabytkowy charakter budynku była ograniczona.

Historia pałacu w Bukowcu

Pałac w Bukowcu, w województwie dolnośląskim, jest częścią kompleksu, w którym kilkanaście lat temu odnowiono zabytkowy park i zabudowania gospodarcze. Obiekt ma trzy kondygnacje i jest wzniesiony na planie nieregularnego czworoboku. Budynek zbudowano jako obronny dwór otoczony fosą w drugiej połowie XVI wieku, ale od tego czasu rezydencja przeszła wiele modernizacji i kilka razy była przebudowywana. Po II wojnie św. budynek miał wielu właścicieli i był na różne sposoby modernizowany. Pozostałością tych działań jest m.in. dwukondygnacyjna zlokalizowana przy południowej ścianie przybudówka, która znacząco odbiega stylem od historycznej części budynku. Współcześnie obiekt jest siedzibą Związku Gmin Karkonoskich. I to właśnie władzom związku udało się doprowadzić do kompleksowej renowacji budynku. Pałac pełni przede wszystkim funkcję edukacyjną – powstała w nim pracownia ekologiczna, w której odbywają się dla dzieci zajęcia z ochrony przyrody, a także multimedialna sala koncertowa przeznaczona na spotkania autorskie i konferencje. Pałac jest dostępny dla zwiedzających.

Stan budynku przed renowacją

Audyt przeprowadzony przed modernizacją wykazał, że zarówno konstrukcja, wyposażenie, jak i instalacje w dużym stopniu nie spełniają obecnych wymagań, a budynek charakteryzuje się wysoką energochłonnością. Pałac z piwnicami w przyziemiu został uznany za energetycznie krytyczny.
Podczas odcinkowego odsłonięcia fundamentów okazało się, że obiekt posadowiony jest ok. 30 cm poniżej poziomu gruntu, na warstwie luźnych kamieni układanych najprawdopodobniej w wykopie liniowym. Zapewne z powodu niedrożności betonowego kanału odwadniającego wokół budynku nastąpiło zawilgocenie i korozja mikrobiologiczna przyziemia oraz tynków i murów, sięgające aż do wysokości ok. 3 m.

Koszty utrzymania budynku wraz z przybudówką były wysokie, głównie ze względu na brak izolacji termicznej ścian i stropów, a także mało wydajny system ogrzewania (centralne ogrzewanie – grzejniki elektryczne; ciepła woda użytkowa – elektryczne podgrzewacze przepływowe i pojemnościowe). Aby zmniejszyć koszty eksploatacyjne, ogrzewano m.in. tylko wybrane pomieszczenia (ok. 45% całkowitej powierzchni), co, owszem, zmniejszało wydatki na energię elektryczną, ale jednocześnie powodowało zawilgocenie i niszczenie elementów konstrukcyjnych na skutek wychładzania się pomieszczeń nieogrzewanych. Ponadto w części pałacowej istniała jedynie wentylacja grawitacyjna – działała dzięki przewietrzaniu pomieszczeń i nieszczelnym oknom. Warto tu dodać, że były to głównie okna drewniane – część o wartości historycznej, a część bardziej współczesna (z lat 60. i 70. XX wieku). Nieszczelne jedno- i dwuszybowe okna o wsp. przenikania ciepła U_w = 3,2; 4,5; 5,1 W/(m²K) nie spełniały obecnych norm, podobnie jak drewniane i stalowe drzwi zewnętrzne o U_d = 3,6 W/(m²K).
Na znaczne zużycie energii elektrycznej miało również wpływ oświetlenie wewnętrzne o niskiej efektywności i sprawności. Trzeba było je w całości wymienić (instalacje i oprawy).

Obiekt wymagał kompleksowej modernizacji, a wszelkie prace musiały być uzgadniane z konserwatorem zabytków i archeologiem (dotyczy to głównie robót z zakresu izolacji przeciwwodnych i termicznych fundamentów). Konserwator zabytków ma za zadanie zabezpieczyć obiekt przed wykonaniem prac, które mogłyby spowodować uszkodzenie lub znacznie zmienić styl bądź bryłę budynku. Tu trzeba zaznaczyć, że zależnie od tego, czy obiekt jest wpisany do rejestru zabytków, czy gminnej ewidencji zabytków albo mamy do czynienia z obszarem wpisanym do rejestru zabytków bądź objętym ochroną konserwatorską, stosuje się odpowiednie przepisy Prawa ochrony zabytków oraz Prawa budowlanego (pisaliśmy o tym w artykule „Konserwator zabytków a prowadzenie robót budowlanych” BzG 2/2025).

Zakres prac remontowo-budowlanych

Na podstawie informacji zawartych w projekcie architektoniczno-budowlanym oraz w programie funkcjonalno-użytkowym „Poprawa efektywności energetycznej budynku użyteczności publicznej – modernizacja pałacu w Bukowcu”, widać, jak wiele prac modernizacyjnych udało się wykonać.

Przede wszystkim osuszono ściany zewnętrzne i zabezpieczono rysy w murach. Ocieplono ściany w gruncie, wykonano izolację poziomą zabezpieczającą mury przed wilgocią kapilarną oraz wykonano izolację termiczną i wodną pionową. Zadbano o wykonanie drenażu opaskowego wokół budynku oraz instalacji kanalizacji deszczowej z odprowadzeniem do zbiornika na deszczówkę.

Ocieplono ściany zewnętrzne, ale ponieważ konserwator nie dopuścił do zastosowania w tym miejscu ani styropianu, ani wełny mineralnej, by nie doszło do naruszenia elewacji, wykonano:

• do wysokości parteru tynk termorenowacyjny gr. 3 cm o wysokiej izolacyjności termicznej – wsp. przewodzenia ciepła λ ≤ 0,064 W/(mK),
• powyżej parteru – tynk aerożelowy gr. 3 cm – wsp. λ ≤ 0,028 W/(mK); zastosowanie tego rodzaju tynku umożliwiło zachowanie oryginalnych detali architektonicznych – jest on paroprzepuszczalny, odporny na grzyby i glony, a ponadto można go dokładnie ułożyć w węgarkach, przy nadprożach i podokiennikach, co w dużym stopniu pozwala ograniczyć liniowe mostki termiczne w strefach przyokiennych.

Wełnę mineralną zastosowano w innej części pałacu. Zostały nią ocieplone stropy, strych i poddasze oraz mansardowy dach (wymieniono na nim poszycie, ale zachowano historyczne krokwie i odtworzono lukarny oraz zegar).

Wymieniono stolarkę:

• okna na modele o wsp. U_w ≤ 0,9 W/(m²K),
• drzwi zewnętrzne na model o U_d ≤ 1,3 W/(m²K).

Zachowane historyczne okno posłużyło za wzór do zaprojektowania okna wzorcowego, odtworzono też drewniane okiennice. Prowadzące do pałacu zewnętrzne drzwi główne ocieplono w taki sposób, by nie naruszyć ich historycznego charakteru (wsp. przenikania ciepła także na poziomie U < 1,3 W/(m²K). Drzwi wewnętrzne odnowiono lub wymieniono na nowe drewniane.

Podczas prac odkryto drewniane stropy i fragmenty tynków z polichromiami, malowidła ścienne oraz zabytkowe obramienia okienne. Część znalezisk była ogromną niespodzianką nie tylko dla konserwatora zabytków, ale również inwestora. Odtworzono historyczne detale architektoniczne, przywrócono oryginalną kolorystykę elewacji i zachowano cenne elementy wystroju.

Modernizacją objęta została też część przybudówki:

• zmieniono kształt otworów okiennych i drzwiowych, zrobiono cokoły i obramienia okienne, wykonano ścianki attykowe,
• ocieplono stropodach i ściany zewnętrzne (system ETICS, płyty rezolowe).

Modernizacja instalacji

Sporą część prac stanowiła wymiana lub modernizacja różnego typu instalacji. Zainstalowano wysokosprawną gruntową pompę ciepła o mocy 108 kW z kompletnym osprzętem i armaturą grzewczą oraz automatyką pogodową. Zdecydowano się na gruntowny wymiennik ciepła i wkopanie 14 sond gruntowych (o długości 145 m każda); przewidziano cztery obiegi grzewcze zasilające poszczególne części budynku.
Zainstalowano niskotemperaturowe ogrzewanie podłogowe, z tym że w części pałacu, ze względu na rodzaj istniejącej posadzki, zamontowano grzejniki ścienne z głowicami termostatycznymi. Modernizacji podlegała też instalacja ciepłej wody użytkowej, którą poprowadzono do pomieszczeń sanitarnych i podłączono do maszynowni.

Wykonano instalację fotowoltaiczną – 66 paneli fotowoltaicznych o łącznej mocy 26,4 kWp i pow. 126,72 m², z magazynem energii – która produkuje energię elektryczną (25.020 kWh/rok) na cele własne budynku.

Zadbano o właściwą wentylację pomieszczeń. W sali konferencyjnej oraz w łazienkach na poziomie przyziemia i pierwszego piętra zamontowano wentylację mechaniczną nawiewno-wywiewną z odzyskiem ciepła z możliwością klimatyzacji pomieszczeń biurowych zlokalizowanych w przybudówce. W budynku pałacowym natomiast zamontowano w oknach nawiewniki ciśnieniowe.

Wymieniono instalację elektryczną i zastosowano energooszczędne oświetlenie LED-owe, a także system automatycznej regulacji oświetlenia oraz czujniki:

• obecności w toaletach,
• ruchu na korytarzach i klatkach schodowych.

Budynek wyposażono w system BMS, dzięki któremu możliwe jest sterowanie instalacją c.o., c.w.u., fotowoltaiczną, pompy ciepła, wentylacji mechanicznej oraz oświetleniem.

Efekt modernizacji

Przeprowadzone prace pozwoliły m.in. na zmniejszenie kosztów energii elektrycznej na cele eksploatacyjne budynku z 25,98 zł/m²/mc do 2,47 zł/m²/mc, tj. przy pow. 1227 m² z 31.884 zł/mc do 3.039 zł/mc. Ponadto test szczelności powietrznej pałacu wyniósł n(50) = 0,93 1/h, a wskaźnik rocznego zapotrzebowania na nieodnawialną energię pierwotną EP ostatecznie spadł z ponad 779,58 do 47,63 kWh/(m²rok).
(Od redakcji:  Wartość wskaźnika EP na potrzeby ogrzewania, wentylacji oraz przygotowania ciepłej wody użytkowej w nowych budynkach użyteczności publicznej nie powinien przekraczać 45 kWh/(m²·rok); współczynnik n(50) określa szczelność budynku, podając liczbę wymian powietrza wypełniającego budynek w ciągu godziny, przy różnicy ciśnienia między wnętrzem a środowiskiem zewnętrznym równej 50 Pa, dla budynków energooszczędnych jego wartość jest mniejsza niż 1).

Z audytu wynika również, że modernizacja przyczyniła się do znaczącego obniżenia emisji CO₂ inwestycji: z 226,28 Mg/rok do 10,81 Mg/rok, co oznacza redukcję o 95,22%.

W obiekcie przewidziano też segregację odpadów z podziałem na: papier, plastik, szkło, odpady biodegradowalne, metal, odpady zmieszane. Odpowiednie frakcje są gromadzone w oznakowanych kontenerach.

NAGRODA W KONKURSIE RENOWACJA 2025

Pałac w Bukowcu wyróżniono w konkursie Renowacja 2025 (II edycja), w kategorii budynki użyteczności publicznej. Organizatorem przedsięwzięcia jest Stowarzyszenie Fala Renowacji i Grupa PTWP. Do konkursu mogą być zgłaszane inwestycje, które były poddane kompleksowej modernizacji energetycznej. Obiekty podzielono na cztery kategorie: budynki mieszkalne wielorodzinne, mieszkalne jednorodzinne, użyteczności publicznej i komercyjne.

Jury ocenia projekty pod kątem realizacji co najmniej trzech z wymienionych poniżej działań składających się na kompleksową modernizację.

1. Demontaż nieefektywnego źródła ciepła (na paliwo stałe) oraz zakup i montaż efektywnego źródła ciepła.
2. Demontaż oraz zakup i montaż nowej instalacji centralnego ogrzewania/c.w.u. (w tym kolektorów słonecznych) lub modernizacja istniejącej instalacji.
3. Zakup i montaż mikroinstalacji fotowoltaicznej.
4. Zakup i montaż wentylacji mechanicznej z odzyskiem ciepła.
5. Zakup i montaż ocieplenia przegród budowlanych.
6. Wymiana stolarki okiennej, drzwiowej, bram garażowych i zewnętrznych przesłon okiennych.
7. Modernizacja oświetlenia.
8. Wyposażenie obiektu w system monitoringu oraz BACS (system sterowania i automatyki budynku) lub modernizacja istniejącego systemu.

Modernizacja pałacu w Bukowcu obejmowała aż siedem z wyżej wymienionych punktów.